Laten we met een omweg beginnen vandaag: de schilderijen van meneer Viktor Hartmann, een kunstenaar die naast de kleur op het doek ook de ruimte van de architect en het volume van de beeldhouwer gebruikte om zich artistiek uit te drukken. Deze druk bezette man stierf jong, nauwelijks 39 in 1873. Zijn vrienden wilden hem met een tentoonstelling eren.  Eén van die vrienden was Modest Moessorgski, en het is deze man die vandaag 176 jaar geleden het levenslicht zag in Sint Petersburg als zoon van een verarmde grootgrondbezitter, een soort die in het Rusland van de negentiende eeuw goed vertegenwoordigd was.

Dit portret is door de bekende Ilja Repin geschilderd, enkele dagen voor zijn dood in datzelfde Sint Petersburg toen de componist al in het ziekenhuis verbleef. Het is zelfs voor een leek niet moeilijk om bij het zien van dit portret te raden dat een overmatig drankgebruik de voornaamste reden was voor het korte leven, nauwelijks 42 jaar van deze kunstenaar. Een gebeurtenis die we zaterdag 28 maart kunnen herdenken want dat is de sterfdag 134 jaar geleden van Modest Moussorgski. (1881)

Bij leven en nog tamelijk welzijn was hij bevriend met Viktor Hartman en ter ere van deze ook vroeg heengegane artiest schreef Modest ‘Schilderijen van een tentoonstelling’, zestien pianostukken die telkens op een schilderij van de aflijvige waren geïnspireerd met tussendoor een promenade-melodie om ze met elkaar te verbinden.

Omstreeks 1958 was er een wereldtentoonstelling in dit kleine land, en in een groot jongensinternaat in de Kempen kon de zware poort toch al een beetje op een kier.  Een grote groep studenten uit de stad waarin deze tekst nu geschreven wordt en het stadje in de Kempen traden onder leiding van de kundige dictie-leraar Jaak Demol en medewerkers in Brussel op met een plezierige caleidoscoop  waarin taferelen uit het studentenbestaan geconfronteerd met kunst en wetenschap in woord en muziek werden verbeeld. De schrijver dezes was toen bijna veertien en zong mee in het samengestelde koor van de twee internaten.

Dat de stabiele vijftigerjaren-wereld begon te kraken in haar voegen is wellicht beter te beschrijven met de termen ‘scheurtjes’, een verschijnsel dat ons nu ook de wenkbrauwen doet fronsen. In het korps van het Kempische internaat waren er jonge leraren die ons niet alleen Latijn en Grieks wilden leren maar ons ook graag met de kunst en cultuur in aanraking wilden brengen. Ere dus aan Jan Verstraelen, toen muziekleraar aan die instelling, later onderpastoor en daarna deken in Essen, die op een dag met zijn zware bandrecorder de klas binnenkwam en ons ‘de schilderijententoonstelling’ liet horen in de orkestratie van Ravel.

De bandrecorder maakte deel uit van het ritueel.  Zijn glanzende crèmekleurige knoppen, het groene oog, de wielen, het gaas voor de luidspreker in gekoperde kleur, het ontrollen van de band die langs de koppen naar het lege spoel liep, ja we waren wel degelijk in 1958.

En met de trompetstoot waarmee de eerste promenade opende duurde het niet lang of deze jongen verhuisde naar het Rusland van Moussorgski. Hij zag de kreupele gnoom dansen, de reusachtige letterlijke notenkraker die de componist voor ogen had. Hij verbleef op ‘il vecchio castello’, het oude kasteel waar een minstreel ’s nachts een lied zingt en de saxofoon een voorname plaats krijgt in het oude symfonie-orkest. Eén van de kinderen in de Tuilerieën’ was hij, en hij zag de ossenwagen voorbijkomen om daarna de dans van de kuikens in de dop mee te maken. Hoorde hij niet de ruzie tussen de rijke en de arme Jood, en het getwist van de marktvrouwen op de markt in Limoges? Hij daalde mee af in de catacomben van Parijs zoals door de schilder hierboven uitgewerkt. Cum mortuis in lingua mortua en de Baba-Yaga brachten hem in die schrikwekkende sprookjeswereld om dan langs de grote poort van Kiev (een architectonisch ontwerp van Hartmann) binnen te komen in een wereld die hij nooit meer zou verlaten.

De prentjes -weinig echte beelden van Hartmann hebben de geschiedenis overleefd- waren totaal overbodig. Ik heb ze gezien. Telkens weer in andere samenstellingen. In drie of vier dimensies. Muziek had de grote poort opengeduwd en ik wist dat ik er nooit nog zou van genezen. Er werd wel eens smalend over ‘programma-muziek’ gesproken, maar het ging hier niet over een bepaalde gebeurtenis of een verloop, maar elke beeld van deze tentoonstelling stond voor duizenden andere. Vergeten beelden uit je kinderjaren, beelden van een nog niet uitgegroeid verlangen, beelden die hun eigen werkelijkheid al lang achter zich hadden gelaten.

In dat intussen al lang verdwenen klaslokaal, met de klanken van de eveneens al lang verdwenen recorder en de woorden van de veel te vroeg verdwenen gids openden zich vergezichten die geen enkele wereldtentoonstelling had kunnen bieden.