Een van zijn talrijke grootmoeders benoemde de lijdende medemens met de uitdrukking ‘Arme Ziel…’, uitspraak door zacht hoofdschudden begeleid. Als klein kind werd het begrip ‘ziel’ daardoor met pijn of tegenslag verbonden. Kon hij zijn klein kinderhart nog waarnemen, de plaats waar de ziel zou huizen was waarschijnlijk het hoofd, tenzij ze zo volatiel was dat ze zich naar eigen inzicht en vermogen kon verplaatsen, ja tot zelfs buiten zijn aards omhulsel, en zoals de kleine Egyptische Ba-vogel eventueel op zijn schouder zou neerstrijken of -onzichtbaar natuurlijk- boven zijn hoofd zwevend hem op weg naar school begeleidde. Wislawa Szymborska beschreef die ziel met deze wondere woorden:
Enige woorden over de ziel – Een ziel heb je nu en dan. Niemand heeft haar ononderbroken en voor altijd. Dagen en dagen, jaren en jaren kunnen zonder haar voorbij gaan. Soms verwijlt ze alleen in het vuur en de vrees van de kinderjaren wat langer bij ons. Soms alleen in de verbazing dat we oud zijn. Zelden staat ze ons bij tijdens slopende bezigheden als meubels verplaatsen en koffers tillen of een weg afleggen op knellende schoenen. Bij het invullen van formulieren en het hakken van vlees heeft ze doorgaans vrij. Aan een op de duizend gesprekken neemt ze deel, maar zelfs dat is niet zeker, want ze zwijgt liever. Wanneer ons lichaam begint te lijden en lijden, verlaat ze stilletjes haar post. Ze is kieskeurig: ze ziet ons liever niet in de massa, walgt van onze strijd om maar te winnen en van ons wapengekletter. Vreugde en verdriet zijn voor haar geen twee verschillende gevoelens. Alleen als die twee zijn verbonden, is ze bij ons. We kunnen op haar rekenen wanneer we nergens zeker van zijn, maar alles willen weten. Wat materiële zaken betreft houdt ze van klokken met een slinger en van spiegels, die vlijtig hun werk doen, ook wanneer niemand kijkt. Ze vertelt niet waar ze vandaan komt en wanneer ze weer van ons verdwijnt, maar lijkt zulke vragen beslist te verwachten. Het ziet er naar uit dat net als wij haar zij ons ook ergens voor nodig heeft.
Dit mozaïek in de scheppingskoepel (ca. 1220) van de San Marco laat zien dat voorstelling van de ziel met vlindervleugels in de 13de eeuw nog niet was vergeten. God schept een op hem gelijkend beeld uit klei. Daarna bezielt hij het beeld door het levensadem in te blazen. Dat wordt in beeld gebracht door hem een kleine menselijke gestalte met vlindervleugels aan te reiken. (Paul Bröker De menselijke ziel verbeeld)
‘Meer dan eens vergelijkt Aristoteles de verstrengeling van ziel en lichaam met die van de ambachtsman en zijn werktuig: de eerste bedenkt iets en wil iets, maar heeft een zaag nodig om het hout te snijden, een hamer om het ijzer te pletten, een tang om het ijzer in het vuur te houden. Uiteindelijk ontstaat er dan iets moois, dat structuur heeft omdat er een plan achter schuilgaat. Het lichaam heet ‘werktuiglijk’ ten opzichte van de ziel, omdat de ziel zich ervan bedient zodat ze dat wat ze met dat lichaam (eigenlijk met het geheel dat zij met het lichaam vormt) voorheeft, te realiseren. Of liever: te verwerkelijken.’ (BS) Ben Schomakers, Aristoteles, de ziel) Maar, zegt Schomakers, dit is niet allemaal de ziel van Aristoteles: in het Grieks is ‘psuchè’ dus op de allereerste plaats datgene waarvan de aanwezigheid een lichaam levend maakt. ‘Vandaar zweeft de ziel van Aristoteles, keurig in overeenstemming met het Griekse taalgebruik, ook in het ‘domein van de innerlijkheid’, die actief en passief is, vluchtend en verlangend, waarnemend en initiatief nemend, voelend en verward rakend, denkend en beslissend.’ (BS)
Volgens de Griekse filosoof Aristoteles (384-322 voor Christus) en zijn leermeester Plato (427-347 voor Christus) bestonden er drie soorten ziel. Planten hadden alleen een vegetatieve ziel. Deze zorgde dat het organisme zichzelf voedde en voortplantte. Dieren hadden naast een vegetatieve ziel ook een sensitieve ziel. Die maakte dat ze konden voelen, bewegen en waarnemen. De laatste ziel was alleen weggelegd voor mensen. Dit was de zogeheten rationele ziel, verantwoordelijk voor al het hogere denkwerk van de mens.
De rationele ziel zat volgens Aristoteles niet in de hersenen, zoals Plato hem had doen geloven, maar in het hart. Dat was immers ons belangrijkste orgaan. Het had een centrale plek in het lichaam, en het was het eerste orgaan dat tijdens de embryonale fase zijn vorm aannam, zo had Aristoteles ontdekt. Destijds werd ook geloofd dat alle lichaamswarmte door het hart werd opgewekt. En Aristoteles zag een verband tussen de ‘hoeveelheid’ ziel die een dier bezat en zijn warmte. Vissen en salamanders hadden bijvoorbeeld minder ziel dan konijnen of herten, en waren ook een stuk minder warm.
De hersenen maakten destijds weinig indruk. Zonder conserveringstechnieken, zoals vriezers en formaldehyde, zakken ze in als een pudding. Geen orgaan waar je het hoge denkwerk aan toeschrijft. (Ben Schomakers, Aristoteles, de ziel)
De ziel De ziel is in diepste wezen zielig. Op ieders lip slaagt zij er maar niet in substantie te verwerven. Begrensd door ene begrip dat loos is, zonder materie is zij niet meer dan het woord dat haar benoemt zielsveel, met hart en ziel, zieltogend: niets dan taal. Daarom raakt dit gedicht aan niets en slaat bij iedere regel de plank steeds verder mis. Toch wil ik haar niet missen: meer dan de som der delen waaruit zij bestaat verspreid in de oplichtende banen van het brein Op de monitor van de intensive care zien wij haar ten slotte wegvluchten in een punt. Wat achterblijft: het zielloos lichaam en de zekerheid dat iets verdwenen is dat niet bestaan kon maar er toch was. J. Bernlef (pseudoniem van Hendrik Jan Marsman 1937-2012)
En dus gebruikte dichter Hendrik Jan Marsman (1937-2012) later het pseudoniem J. Bernlef, naam van de blinde zanger die door de heilige Liudger werd genezen. Marsman is in de literatuurgeschiedenis bekend als auteur van onder meer de roman Hersenschimmen (1984), die in 2017 zijn 61e druk beleefde. Deze roman beschrijft het proces van dementering vanuit het perspectief van een dementerende man. In 2008 schreef Marsman het Boekenweekgeschenk, getiteld De pianoman.
Zwervend tussen beelden in taal en kunstwerken, op zoek naar allerlei bepalingen van ons “aller-zielen” kwam ik bij een fraai gezegde uit een rede van prof. dr. Frans AJ. de Haas bij zijn aanvaarding van het ambt van hoogleraar op het gebied van de Antieke en Middeleeuwse wijsbegeerte (Universiteit Leiden) november 2003:
'Geen mens is intelligent genoeg om zijn eigen domheid te begrijpen.' (maar dat valt bij nader inzien wel mee en kan een nieuwe stelling gelanceerd worden: Geen mens is dom genoeg om zijn eigen intelligentie over het hoofd te zien'. - en er zal nog een hoop filosofie de revue passeren voor we daarmee in het reine zijn gekomen.'
Vanuit het Chinese kunstwerk hierboven is het maar een klein stapje naar de werkelijkheid in Oekraïne. In een klein gedicht verwondert de Oekraïense dichteres Lyuba Yakimchuk zich over de productie van huisraad en wordt een haarborstel uit Kharkiv een herkenning, een verlangen naar het voorbije dagelijkse leven. Ook daar huist de ziel.
The Making of Tenderness at the shelf of hair products I grab a hairbrush, marked “Made in Kharkiv” this one ought to last awhile as “Kharkiv” means “enduring” some might say: “eternal” Het maken van tederheid bij het schap met haarproducten Ik pak een haarborstel, gemarkeerd "Made in Kharkiv" deze zou een tijdje mee moeten gaan want "Kharkiv" betekent "duurzaam". sommigen zouden zeggen: "eeuwig".
Створення ніжності біля полиці з засобами для волосся Беру гребінець для волосся з написом "Зроблено в Харкові". ця має прослужити довго. адже "харківський" означає "витривалий". Хтось скаже: "вічний".
Refrain: Sous le dôme épais Où le blanc jasmin À la rose s'assemble Sur la rive en fleurs, Riant au matin Viens, descendons ensemble.
In de stilte 