In the bleak mid-winter
Frosty wind made moan,
Earth stood hard as iron,
Water like a stone;
Snow had fallen, snow on snow,
Snow on snow,
In the bleak mid-winter
Long ago.What can I give Him,
Poor as I am?
If I were a shepherd
I would bring a lamb,
If I were a wise man
I would do my part,
Yet what I can I give Him,
Give my heart.
De eerste en de laatste strofe van dit mooie lied, geschreven door Christina Rosetti in 1872. En of de ‘Him’ in de laatste strofe nu goddelijk of een geliefd mens voorstelt, dat ‘hart’ is wel een gewaardeerd geschenk. In het tumult van de laatste maanden, het pro of contra van wie of wat dan ook waarin ‘the wise man would do their part’ blijft mij , poor as I am, ook niets anders over dan het met veel liefde aan te bieden aan zij die van goede wille zijn, om andere gevleugelden-met -dienst te citeren.
The first and last strophe of this beautiful song, written by Christina Rosetti in 1872. And whether the 'Him' in the last strophe represents the divine or a beloved human being, that 'heart' is a valued gift. In the tumult of the last few months, the pro or con of whoever or whatever in which 'the wise man would do their part', all that remains for me, poor as I am, is to offer it with much love to those who are of good will, to quote other winged men of service.
Translated with www.DeepL.com/Translator (free version)
Het bijna dagelijks gebruikte woordje ‘toen’ wordt bijna altijd achteloos gebruikt: toen was jij nog een kind, toen was geluk heel gewoon, toen de dieren nog konden spreken. Vergis je niet, in het ‘puzzelwoordenboek’ vind je zo maar eventjes tweeëntwintig (22) aanduidingen voor ‘toen’, dat is heel wat voor zo’n vierletterig ding. Achteloos ‘toen’ gebruiken mag een lettervriend(in) niet overkomen.
Je zou in al die overvloed twee verschillende afdelingen kunnen vinden: toen als ‘op het tijdstip’, toen had jij nog geen mobiele telefoon. Of toen als ‘wat daarna gebeurde’. Eerst dronken we een aperitiefje toen kwam de soep.
Puzzelaars kunnen op 'toen' rekenen als ze volgende omschrijvingen zien staan:
1)Achteraf 2)Alsdan 3)Alzo 4)Bijwoord 5) Bijwoord van tijd 6)Daarna 7)Daarop 10)Eenmaal 11)Eens 12)Eertijds 13)In die tijd 14) Indertijd 15)Na die tijd 16)Nadat 17)Op dat moment 18)Op dat ogenblik 19)Op dat tijdstip 20) Op zeker tijdstip 21)Te dien tijde 22) Ten laatste
Het is duidelijk dat het kernachtige woordje iets met ‘tijd’ heeft te maken, een lastig begrip, zowel in de filosofie als in de exacte wetenschappen. Achteloos ‘Ja toen’ zeggen of romantisch ‘Dat was toen, ja …toen…’, het zal je opvallen dat het een woord is dat heel diverse gemoedsstemmingen kan oproepen, te beginnen met ‘Toen de mensen nog vriendelijk en gedienstig waren’, tot ‘ …toen vader nog dronk.‘ Of: ‘Toen wij gelukkig waren, ja toen.’
Van Dale zegt het kernachtig:
'toen' (bijwoord)
1.In, op die tijd: toen was er nog geen internet.
2.Daarna: en wat gebeurde er toen?
'toen' (voegwoord)
op het ogenblik dat, = terwijl: toen hij kwam, was het te laat.
Het probleem met ‘toen’ zoals bv. in ‘de school van toen’ is dat je het begrip ‘toen’ kunt rekken of naar gelieve inkorten, want: wanneer was dat, die ‘school van toen‘; worden daarmee de middeleeuwen, of de negentiende eeuw bedoeld, of hebben we het over het onderwijs uit de vijftiger jaren van de vorige eeuw? Net zoals de zin uit het overigens prachtige liedje, ‘toen was geluk nog heel gewoon.’ Wanneer was dat, ‘de tijd van toen’, om een net zo bekende benaming uit mijn jongelingentijd te gebruiken. Was dat mijn tijd van toen?
School van toen Gent Jeroen Willems Web
Duidelijk is wel dat die tijd voorbij is. En daar begint het schoentje te knellen. Kun je de grens van ‘toen’ bepalen? Van-tot? Neen, want dat is nu net het mooie van ‘toen’ zulen poëtische geesten beweren. Toen is duidelijk heen gegaan. Een oorlog gaat voorbij al kunnen de gevolgen ervan lang tot zeer lang nawerken, maar het begrip ‘de tijd van toen’ is grenzelozer. Een vaag begin, en een net zo vaag einde. Je kunt met ‘toen schoenen nog klompen waren’ al een grens bepalen, maar het zou boeiend zijn te ontdekken wanneer de meeste voeten schoenen zijn gaan dragen en de klompen het moesten afleggen. Tijd en locaties.
School van toen. Gent. Jeroen Willems Web
Overgangsprocessen worden nogal eens weggemoffeld in dat begrip ‘tijd van toen’ alsof de geschiedenis uit klare afgescheiden tijdvakken zou bestaan terwijl net de voortdurende veranderingen haar meest boeiende kant zichtbaar maken. Zo kun je met begrippen toen en nu allerlei verschijnselen onderzoeken, zoals bv. vormen van koloniaal gedrag of resten van heldenverering, intermenselijke verhoudingen, met een soort cancell-culture als gevolg: neen, dat doen we nu niet meer, terwijl we weinig of zelfs geen oog hebben op de wording, en de overgangen naar hedendaagse verschijnselen, een actief voortdurend proces dat hardnekkig onderbroken wordt door vurige bereiders van de nieuwe wereld zoals zij die zich althans voorstellen. Toen hoort vaak bij ‘de betere tijden’, in vergelijking met het hedendaags gebeuren, of net niet als het ver genoeg van ons verwijderd is, kijk maar hoe we ten onrechte van ‘de duistere middeleeuwen’ spreken. ‘Toen’ is thuisloos. Makkelijk te manipuleren.
Toekomstprojecties op historische verschijnselen vervalsen wel eens de geschiedenis die eerder traag en moeizaam vorm geeft aan samenlevingen. Ook het heden, hoe sukkelachtig ook ervaren en voortdurend als mislukking benoemd, heeft zijn bestaanswaarde en vraagt een aandachtig oog om dat-wat-was met het zijnde en het komende te kunnen verbinden of minstens te bevragen. De veelkantigheid van het voorbije en de verbeelde maagdelijkheid van de toekomst kan vaak moeilijke combinaties vormen. Het ‘toen’ van toen en toen van morgen matchen moeilijk omdat het heden zijn realistische eisen blijft stellen.
‘Toen’ is natuurlijk een te makkelijk woord voor het boeiende van de historische kritiek; ik ben mij bewust van mijn oppervlakkigheid en mag het boek ‘Historici en hun metier, een inleiding tot de historische kritiek, van Marc Boone aanraden voor zij die zich willen verdiepen in dit onderzoek van wat was, is en zal komen. (Academia Press) ‘Macht en onmacht’, een verkenning van de hedendaagse aanslag op de Verlichting’ van Tineke Beeckman, Bezige Bij 2021 is een ander werk dat mij de laatste maanden zeer heeft benomen. Het eerste is een degelijk universitair cursusboek, erfenis van de kleindochter, het tweede een helder geschreven opstel rond het postmoderne denken.
Leonard Cohen schreef met de song 'The Street' een mooie inleiding tot het onderwerp dat wij hier maar eventjes hebben aangeraakt. Tineke Beeckman gebruiktde de laatste strofes als intro in haar boek. (opgenomen met deze tekst in gesproken versie)
It's gonna be September now
For many years to come
Many hearts adjusting
To that strict September drum
I see the ghost of culture
With numbers on his wrist
Salute some new conclusion
That all of us have missed.
So let's drink to when it's over
And let's drink to when we meet
I'll be waiting on this corner
Where there used to be a street."
Art Print by Her Art/Society6
Foto's uit 'De school van toen' kwamen van het schoolmuseum in Gent dat nog steeds volop kan bezocht worden.
Het 'toen' dat sowieso 'straks' zal worden via het 'momentele' zal ons nog vragen stellen en voor raadsels zorgen. Ook de literatuur en de beeldende kunst bewegen zich vaak op dat terrein. Wij zijn niet tijdelijk, maar in de tijd.
Hier, aan de grote eiken deur, hangt het hoedje in het ganglicht. Eronder en er naast hangen mooie mondmaskertjes. De dame met het hoedje is dus thuis.De deur is zwaar en ernstig, van het soort dat ze nu niet meer maken. Het hoedje echter is inderdaad nog niet lang geleden ontworpen en uitgevoerd. Een mooie combinatie die zware deur en dat frivole hoedje, duidelijk bedoeld om je in de covid-wereld te begeven.
Het was een mooie wandeling op deze nog maar eens uitgeregende zondagmiddag. Een wandeling door je eigen huis waar je makkelijk een tiental stillevens kon verzamelen. Zondag is een uitgelezen dag om dat mooie begrip stil-leven in je eigen (niet altijd zo stil) leven te ontdekken. Ongewild, zonder enige artistieke bedoeling, de stilte voelen van iets dat voorbij is of nog moet komen. Daartussen vind je het ‘stille’. Ga je ze schikken dan verliezen ze dat toevallige, het ongewilde. Zoals je het mooie avondlicht na de regendag zonder enige reden cadeau krijgt, zo kun je ook het alledaagse bekijken: als een teken van leven dat met stilte is samengevat. Je omgeving is er al lange tijd, maar heb je de -al dan niet toevallige- composities van het alledaagse ook gezien?
Tochtje geschiedenis, toevallig.
Er is, op de overloop, het herderinnetje, tussen schaapjes geprangd en daaronder, in de bibliotheek, de toevallige combinatie van enkele delen wereldgescheidenis met een manuel de conversation Française & Russe, uitgegeven door Albin Michel voor de prijs van 1 (Franse) Frank. Indispensable aux Touristes, volgens de maker de heer N. Slotnikoff geschreven in die tijd dat, zie het wapenschild van de dubbelkoppige adelaar, het bedoelde land nog een echte tsaar had. Het eerste zinnetje voor die 'Touristes' is: Nous sommes arrivés, uitgesproken in het Russisch als 'Mi priéhalie' Het doosje met letterkoppen is van de eens supermoderne IBM-elektrische schrijflmachine, schitterend vormgegeven en een kleine revolutie voor de schrijvende bewoners, lang geleden, net voor de computer zijn intrede deed. Bij het lichtje ligt een brillendoosje. Alles samen: een zwervend bestaan.
Singer als steunpunt voor net vergulde tuinlibelle
De ‘Singer’ staat er omdat een ‘Singer’ uit dat tijdperk een schoonheid is en we nog naar een kandidaat-overnemer zoeken. Op deze antieke machine ligt een metalen staaf waaraan een metalen libelle is gehecht. Een tuincompositie, net opnieuw verguld, ligt dus op de Singer te drogen nu het buiten ‘geen weer’ is, ook niet voor een tuinlibelle die het van ‘evenwicht’ moet hebben. Het houten vogeltje, een koolmeesje, kijkt naar een overbekend Engels gedicht van Emily Dickinson: “Hope” is the thing with feathers-“
"Hope" is the thing with feathers-
That peches in the soul-
And sings the tune without the words-
And never stops - at all -
In de tuin daarachter zijn de gevederden thuis en worden ze gevoed om dit rotweer door te komen in aanloop naar de gevreesde winter.
Marmeren meisje met duif en het ontbijt-afwasje
Het marmeren meisje met de tuin in de rug, vergezeld door de bronzen duif. Het meisje dient om een heus hoedje te passen, of als steunpunt voor de kaartjes waarmee de kleinkinderen hun tentoonstelling aankondigden. Het is dus een kwestie van bijhouden, herinneren, of althans van pogingen in die richting, terwijl het sober afwasje in het droogrek zijn zondagmorgen achter de rug heeft. Deze dingen kennen de stilte in het huis want de bewoners zijn naar hun werkkamers en zij wachten geduldig in die stilte. Houtduiven en tortels zijn welgekomen gasten in de tuin. Ze hebben al veel vroeger dan de bewoners ontbeten.
Lichtje met make-up-spulletjes
Een klein landschapje is het, in het zachte licht terwijl het buiten nog maar eens hevig regent. Een landschapje waar de bewoners van een handtas zich tussentijds schuilhouden tot ze weer worden ingeladen. Niet meer voor vandaag, denken ze. Inderdaad.
En hieronder diep licht in flessen gevanggen. Net daarvoor, op een glazen bordje, het gedroogde lijfje van een hommel, de door ons zo bewonderde tuin-bewoner die na een drukke tijd het hommel-loodje legde maar op het schaaltje tot de orde van de allerliefste bevruchters is verheven, een kunstwerkje wiens diep gebrom wij blijven horen in ons naar-lente- verlangend hoofd.
Kris kras enkele van de tientallen plekjes die de naam ‘stilleven’ kunnen verdienen, zonder dat ze daarvoor geschikt of samengezet werden. Ze waren er. We hebben hier en daar de foto’s een beetje bijgeknipt maar zonder hun atmosfeer aan te tasten. Het zijn dan ook geen kunstwerkjes maar gewoon aanwezigheden zoals ze in ieder huis zullen te vinden zijn. Het woord ‘banaal’ is hier nooit op zijn plaats want ze hebben een verbinding met de bewoners, en ze zijn er net op dat moment als we ze zoeken. Wij zijn er, zeggen ze. We horen hier thuis. In de stille alledaagsheid.
Wandel rond en bekijk deze dagen je eigen stillevens. Ook de dingen hebben een ziel. De manier waarop wij hen bij elkaar zetten, hun plaats kiezen en/of veranderen toont hen als mede-bewoners. Soms houden ze herinneringen levend, dan weer dat beetje hoop op betere dagen. Sporen zijn het naar het toen en nu, stille herinneringen of getuigen van die alledaagse verlangens.
En net toen de zondag ging ophouden een dag te zijn, kwam de zon. Op de lekkende tuin. In dat zo bijzondere avondlicht van augustus waar de dagen al flink korten. Ik ben naar buiten gelopen, toch nog dat beeld waarin het ook na deze donkere dag weer licht werd wilde ik je niet onthouden. Tuinen bij regen. Licht op de lekkende laurier.
Nog voor ik de wondere vooroorlogse wereld van de Italiaanse kunstenaar Fausto Melotti (1901–86) ontdekte, kwam ik via een recent artikel in The New York Times uit bij keramiek van zijn hand, medium, waarin hij zich met inbegrip van terra-cotta, vijftien jaar lang beperkte. Dat werkwoord ‘beperken’ is niet toevallig gekozen want voordien had hij zich vooral toegelegd op wat NY-Times zo mooi beschrijft als:
...best known for abstract, lightweight constructions of metal filaments, from which he suspended thinly pounded sheets of brass and gold. (His friend, the writer Italo Calvino, called them “a score of weightless ideograms,” and used them as an inspiration for his novel “Invisible Cities.”)
Contrappunto III 1970
Hij had al eerder, in de late jaren 1920 vazen en vessels gemaakt onder leiding van de hoog geprezen architect Gio Ponti, maar nu, eens zijn Milanese gebombardeerde studio, Via Leopardi, hersteld was, bleek dit medium:
'With their delicate wobbles and impure finishes, many of Melotti’s ceramics seem to be as ancient as they are modern — and indeed postwar Italy witnessed a flowering of decorative arts, including Carlo Scarpa’s glassware and Carlo Mollino’s furniture, that gently historicized and regionalized the rigors of European modernism. The modest confidence of these vases and bowls has a particular appeal if you have been trapped inside lately, scrolling through seemingly interchangeable ceramics influencers.' (NY Times Jason Farago April 23 2021)
Copett Lowres
Copetta c. 1965 Glazed polychrome ceramic 6.4 x 14 cm Barbara Mathes Gallery NY
Fausto Melotti was een zelfverklaard liefhebber van keramiek; hij adoreerde dit buigzame en intrigerende materiaal. In een interview met Harper's Bazaar in 1974 verklaarde hij: "Het is een rommeltje. Het is een amfibisch iets en onder de oppervlakte is er altijd een zekere mate van onzekerheid, omdat je nooit precies kunt weten wat je doet. Er is een chef-directeur die het vuur aan de schenen legt en uiteindelijk de operaties leidt. Hoeveel je ook doet, uiteindelijk zal hij er zijn eigen stempel op drukken en dat zal een artiest altijd ergeren." (Sothebys)
Fausto Melotti was a self-declared lover of ceramics; he adored this ductile and intriguing material. In an interview with Harper's Bazaar in 1974 he declared: "It is a mess. It is an amphibious thing and under the surface there is always a level of uncertainty, because you can never know exactly what you do. There is a Chief Director that is the fire, who stands at your shoulders and ends up directing operations. No matter how much you do, in the end he will add his own mark and this will always annoy an artist." (Sothebys)
Fausto Melotti Vasi 16
Voor we allerlei pogingen tot beschrijving van zijn meer bekende werk gaan wagen, probeer ik het eerst zonder woorden maar met de ook door hem geliefde muziek. Itzhak Perlman met Bach, viool sonata nr 1 in G Minor, BWV 1001, tweede deel: Fuga. Vijf en een half minuutjes wonderlijke muziek. Daarna de woorden.
Een fuga (van het Latijnse fugere, vluchten) is een muziekvorm waarin meerstemmigheid (contrapunt) en gevarieerde herhaling een hoofdrol spelen. Deze vorm ontwikkelde zich in de 18e eeuw uit verschillende soorten contrapuntische composities als de ricercares, capriccio's, canzones, en fantasia's.
Een fuga heeft meerdere episodes, de eerste wordt ook wel expositie genoemd, omdat daaruit blijkt uit hoeveel stemmen de fuga bestaat. De expositie is voorbij wanneer alle stemmen een keer het thema hebben gespeeld. De episodes worden doorgaans onderbroken door korte divertimenti waarin op het materiaal van de thema's wordt gevarieerd. Elke expositie kenmerkt zich door een specifiek gebruik van bepaalde toonsoorten en themabehandelingen.
Tre tempi 1971
Fausto Melotti wordt beschouwd als de pionier van de geometrische abstractie in Italië. Zijn artistieke reputatie berust op zowel abstracte creaties gebaseerd op geometrische vormen als op figuratieve creaties getekend door poëzie. Deze zijn een meesterlijke weerspiegeling van de twee disciplines die hun stempel hebben gedrukt op zijn creatieve werk: muziek en techniek. Hij liet ook een belangrijk aantal tekeningen, keramiek en de Teatrini serie na aan het nageslacht. Deze vormen samen met de fantasierijke draadsculpturen een compleet en verbazingwekkend coherent oeuvre, dat wordt gekenmerkt door een voortdurende zoektocht naar nieuwe materialen en creatieve mogelijkheden. Net als zijn landgenoot en vriend Lucio Fontana was Fausto Melotti een van de eersten die de essentie van de dingen trachtte weer te geven door ze te bevrijden van alle bijkomende elementen en die in zijn werk het streven naar eenvoud manifesteerde, zowel in de uitdrukking als in de keuze van het materiaal en de techniek. (Galerie Karsten Greve)
Scultura nr 14 1935
De artistieke loopbaan van Fausto Melotti (Rovereto, 1901 – Milaan, 1986) vormt een continu proces van bevraging van zowel vorm als materie. Zijn enorme oeuvre lijkt zeer gediversifieerd, met duidelijke taalkundige en materiële mutaties van het ene decennium op het andere, een symptoom van zijn voortdurende experimenteren dat putte uit verschillende bronnen, vooral muziek. Harmonie, evenwicht en strengheid kenmerken zijn beeldhouwwerken vanaf de jaren 1920, wanneer Melotti, na te zijn afgestudeerd in elektrotechniek aan de Politecnico di Milano, zijn artistieke onderzoek begint. Aanvankelijk stond hij dicht bij de futuristen, maar zijn werk werd gekenmerkt door de ontmoeting met de rationalistische architectuur, in Milaan vertegenwoordigd door Gruppo 7, en met Lucio Fontana, met wie hij een duurzame vriendschap sloot.
Canone variato II 1971
Buona Notte Bambini Goede Nacht, Kinderen.
Van aardewerk en keramiek tot staal, van abstractie tot figuratie, al zijn werk wordt gekenmerkt door de oscillatie “tussen het materiële register en de mentale impuls, tussen herinnering en onderzoek,” zoals Germano Celant opmerkte. De lijn, eerder dan het volume, werd het centrale element in zijn creaties, die bestaan uit geometrische vormen en de relatie tussen leegte en vaste stof, en zo een impliciete gratie en lichtheid suggereren. “Kunst is een engelachtige, geometrische denkwijze. Ze doet een beroep op het intellect, niet op de zintuigen. […] Het is niet de modellering maar de modulatie die telt. […] De grondslagen van de harmonie en het plastisch contrapunt zijn te vinden in de geometrie,” verklaarde de kunstenaar. (Jole de Sanna Artforum)
La vacca lunatica
Rainbow inside home 1978
De zeven wijzen
Of het nu kleine theatertjes zijn, reusachtige beelden, abstracte composities, telkens weer blijft wat je ziet slechts een aanleiding om het idee zoveel mogelijk te bevrijden van de ‘kunst-matige’ elementen. Vormgeving en materiaal zouden geen punt van discussie mogen zijn, wel de direkte verbinding tussen kijker en maker. Of daardoor wel eens de arte povera meer een voorwaarde dan een noodzakelijkheid is, blijft een open vraag. Als ik zijn ‘theatertjes’ zag, had ik zin om een aantal ideeën in die trant uit te werken, om ze inderdaad te bevrijden van ‘…wat de esthetica zou voorschrijven zonder echter de versimpeling zo ver door te drijven dat het resultaat elke mogelijke vorm van overdracht mankeert en daardoor steriel en ook weer als kunst-matig kan overkomen.
De revolutie van de armen
La Sposa di Arlecchino 1979
Le torri della citta invisibile 1976
Dergelijke tegenstrijdige invloeden waren niet uniek voor Melotti, maar zijn kenmerkend voor de hele internationale generatie van het midden van de jaren 1920, die rekening moest houden met de “klassieke” keuzes van Giorgio de Chirico en de Parijse “Rappel à l’ordre” (Oproep tot orde), terwijl ze in een gespannen verstandhouding leefde met het futurisme en beefde van bewondering voor Piet Mondriaan en Theo Van Doesburg. Het resultaat voor Melotti was een kunst die voortdurend elementen uit verschillende artistieke contexten filterde, zeefde en integreerde, de synthese van tegenstrijdige tendensen in een levenslange poging om het totale kunstwerk te creëren. (Jole de Sanna)
L’ Eco (The Echo) 1945 Terracotta
De 'Fondazione Fausto Melotti bezit een 'Catalogue Raisonné' van Melotti's werk. Je vindt er ook een biografie, nieuws van tentoonstellingen, bibliografie in het Italiaans en het Engels.
Ga naar:
‘Het huis is ons hoekje van de wereld. Het is (…) ons eerste universum. Het is echt een kosmos. Een kosmos in de volle betekenis van het woord. Is het nederigste huis, van dichtbij gezien, niet mooi? Schrijvers van de eenvoudige woning beroepen zich vaak op het element van de poëtica van de ruimte. Maar deze evocatie is veel te beknopt. Omdat ze weinig te beschrijven hebben bij de eenvoudige woning, verblijven ze er bijna nooit. Zij karakteriseren de eenvoudige woning in haar actualiteit, zonder werkelijk haar primitiviteit te beleven, een primitiviteit die bij iedereen hoort, rijk of arm, als hij aanvaardt te dromen. (…) Door dromen raken de verschillende woningen van ons leven met elkaar vervlochten en bewaren zij de schatten van vroeger.
Wanneer in het nieuwe huis de herinneringen aan de oude woningen terugkeren, gaan wij naar het land van de onbeweeglijke kinderjaren, onbeweeglijk als van oudsher. We ervaren fixaties, fixaties van geluk. We putten troost uit het herbeleven van herinneringen aan bescherming. Iets gesloten zal de herinneringen bewaren door ze hun beeldwaarden te laten behouden. Herinneringen aan de buitenwereld zullen nooit dezelfde tonaliteit hebben als herinneringen aan thuis. Door de herinneringen aan het huis op te roepen, tellen wij droomwaarden bij elkaar op; wij zijn nooit echte historici, wij zijn altijd een beetje dichters en onze emotie kan alleen maar verloren poëzie vertalen.’
Gaston Bachelard, De poëtica van de ruimte, [1957], PUF, 1974. P.24-25
Norman Rockwell The homecoming
'La maison est notre coin du monde. Elle est (…) notre premier univers. Elle est vraiment un cosmos. Un cosmos dans toute l'acception du terme. Vue intimement, la plus humble demeure n'est-elle pas belle ? Les écrivains de l'humble logis évoquent souvent cet élément de la poétique de l'espace. Mais cette évocation est bien trop succincte. Ayant peu à décrire dans l'humble logis, ils n'y séjournent guère. Ils caractérisent l'humble logis en son actualité, sans en vivre vraiment la primitivité, une primitivité qui appartient à tous, riches ou pauvres, s'ils acceptent de rêver. (…) Par les songes, les diverses demeures de notre vie se compénètrent et gardent les trésors des jours anciens. Quand, dans la nouvelle maison, reviennent les souvenirs des anciennes demeures, nous allons au pays de l'Enfance Immobile, immobile comme l'Immémorial. Nous vivons des fixations, des fixations de bonheur. Nous nous réconfortons en revivant des souvenirs de protection. Quelque chose de fermé doit garder les souvenirs en leur laissant leurs valeurs d'images. Les souvenirs du monde extérieur n'auront jamais la même tonalité que les souvenirs de la maison. En évoquant les souvenirs de la maison, nous additionnons des valeurs de songe ; nous ne sommes jamais de vrais historiens, nous sommes toujours un peu poètes et notre émotion ne traduit peut-être que de la poésie perdue.'
Gaston Bachelard, La Poétique de l’espace, [1957], PUF, 1974. P.24-25
Eigen foto
Niet alleen helden en heiligen komen tenslotte thuis. Ook verdwaalden en zelfs zij die van huis zijn weggelopen zoals blijkt uit de parabel van de verloren zoon vinden om diverse redenen hun weg terug. Een korte samenvatting van de evangelietekst (Lukas 15:11-32):
Het verhaal gaat over een vader met twee zoons. De jongste zoon eist zijn erfenis op van zijn vader. Zodra hij deze ontvangt, trekt hij weg en verkwist het geld in het buitenland. Hij wordt een bedelaar, werkt als varkenshoeder en heeft zo'n honger dat hij spijtig terug verlangt naar het huis van zijn vader en besluit zijn zonden aan zijn vader te belijden en hem om een baan als dagloner te vragen. Als hij daadwerkelijk naar huis terugkeert, is de vader zo blij met de terugkeer van zijn zoon dat hij hem nauwelijks laat uitpraten en hem meteen weer terugbrengt. Hij kleedt hem feestelijk aan en geeft een groot feest.(Wikipedia)
De terugkeer van de verloren zoon door Rembrandt circa 1662
Het verhaal kent talloze bewerkingen en interpretaties maar in mijn ver voorbije Roomse jeugd liet het toch ook een vreemde smaak na. Die oudste broer die thuisgebleven was, -je ziet hem op de achtergrond achter een pilaar komen loeren- wat moest hij met die barmhartige vader? Hijzelf, altijd een brave jongen geweest, familiebedrijf overgenomen, personeelsbeheer onder zijn hoede, nooit gedaan met werken, en dan vraagt de jongste zijn erfdeel, verkwist dat deel met wat ze een ‘liederlijk’ leven noemen en komt jankend naar huis om door de overgelukkige papa als een teruggevonden schat te worden begroet, het vetste kalf wordt geslacht, feest alom enz. enz. Je hoort ons samen zeggen: ‘Jaja, ik zal mij wel uit de naad werken!’ Anderzijds hebben wij, zeker op ‘hogere’ leeftijd uiteraard ook genoeg ‘verloren-zoon (dochter)-ervaring’ om de zaligheid van vergeving en barmhartigheid te kunnen smaken. Een toekomst als ‘varkenshoeder’ -hoe slim en sympathiek deze dieren ook mogen wezen-is dan ook wat ze ‘beperkt-houdbaar’ noemen.
Het verloren-zoon-thema is door de eeuwen een dankbaar onderwerp geweest voor verschillende kunstvormen. Met beelden en geschriften drukte de kunstenaar zijn/haar eigen verhouding uit tegenover die zo geprezen vaderlijke vergevingsgezindheid of was het gewoon de aanleiding om de weinig vertrouwde lijfelijkheid tussen twee manspersonen uit te drukken. De vragen of er ook ‘verloren dochters’ bij dit onderwerp konden betrokken worden, en waar ‘de moeder’ in het hele verhaal te vinden was, kun je benaderen met zeden en gewoonten rond de ontologie van de tekst, maar ook ruimtes voor heel andere interpretaties kwamen in de loop der eeuwen aan bod, vaak ver buiten de religieuze interpretaties. J.F.M. Kat publiceerde daarover in 1952 een omvangrijke studie: ‘De verloren zoon als letterkundig motief’. Als pdf hier te ddownladen:
Surgens venit ad Padrem
Als de bladeren in het gras zijn weggerot,
de lucht als glas en de vijvers bevroren,
als steenhard 't land is waar ooit het koren
stond kom ik als naar de lamp de mot
in de afgelegen hoeven schuilen.
Ik krijg er als de zwijnen mijn voeder.
Soms sterft een kind er of een boerenmoeder
stikt er in haar etterbuilen.
Dan vlucht ik hijgend in het moeras.
Geen seizoen kan mijn wonden helen.
Nooit wordt mijn hongerende ziel tot as
van berouw of medelijden. Zo blijf
ik vagebond en schooier spelen
tot ooit de Vader bergt mijn ziel en lijf.
Hugo Claus
In: Kleine reeks, 1947
(gedichtencyclus 'De verloren zoon').
The prodigal son Giorgio de Chirico 1924
Het was vooral de figuur van de ‘vader’, hij die zijn nakomeling in dezelfde levensstijl als de zijne wil dringen, die door allerlei kunstenaars in vraag werd gesteld. ‘Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Bridge’ (1910) van Rainer Maria Rilke en Le retour de l’ enfant prodigue (1907) van André Gide binden de vaderlijke kat de bel aan. De auteur van de site ‘verboden geschriften’ geeft een duidelijke inleiding en laat je daarna in vertaling beide teksten lezen.
Huybrecht Beuckeleer De (verkwistende) verloren zoon
Fragmenten uit de bijdrage 'Verboden geschriften
'Vanzelfsprekend heeft het christendom in het vaderhuis uit de parabel de kerk gezien en beschouwen ouders een kind dat afstand van hen heeft genomen als 'verloren zoon of dochter' dat gewoon weer thuis moet komen. Maar de evangelisten zijn daar heel duidelijk over. Lucas 14:26: 'Indien iemand tot Mij komt, en niet haat zijn vader en moeder en vrouw en kinderen en broeders en zusters, ja zelfs zijn eigen leven, die kan mijn discipel niet zijn.' Matth 10:37: Want Ik ben gekomen om tweedracht te brengen tussen een man en zijn vader en tussen een dochter en haar moeder en tussen een schoondochter en haar schoonmoeder; en iemands huisgenoten zullen zijn vijanden zijn. Wie vader of moeder liefheeft boven Mij, is Mij niet waardig; en wie zoon of dochter liefheeft boven Mij, is Mij niet waardig.' En in het Evangelie van Thomas, logion 55: 'Wie zijn vader niet haat en zijn moeder, kan bij mij geen leerling zijn. En wie zijn broeders niet zal haten en zijn zusters en zijn kruis niet zal dragen op mijn wijze, zal mij niet waardig zijn.'
Nou klinkt dat 'haten' nogal fors, maar het wil alleen maar zeggen dat je, als je de Logos, je geweten wilt volgen, als je Plato's grot wilt verlaten, op zoek wilt gaan naar de uitgang, je moet ontdoen van alles waarmee je door je opvoeders bent opgezadeld, dat je (figuurlijk) afstand van hen moet nemen, zoals Hendrik Marsman schrijft in De grijsaard en de jongeling:
Groots en meeslepend wil ik leven!
hoort ge dat, vader, moeder, wereld, knekelhuis!
'ga dan niet ver van huis,
en weer vooral ook het gespuis van vrouwen
buiten uw hart, weer het al uit uw kamer;
laat alles wat tot u komt
onder grote en oorlogszuchtige namen
buiten uw raam in den regen staan:
het is slecht te vertrouwen en niets gedaan.
alleen het geruis
van uw bloed en van uw hart het gehamer
vervulle uw lichaam, verstaat ge, uw leven, uw kluis.
zwicht nooit voor lippen:
samenzijn is een leugen en alle kussen verraad;
alleen een hart dat tegen eigen ribben slaat
is een zuiver hart op een zuivere maat.
zie naar mijzelf.
Ik heb in mijn jeugd
mijn leven verslingerd aan duizend dingen
van felle en vurige namen, oproeren, liefdes
en wat is het alles tezamen nu nog geweest?
over hoeveel zal ik mij niet blijven schamen
en hoeveel is er dat misschien nooit geneest ?'
de jongen kijkt door de geopende ramen
waarlangs de wereld slaat; zonder zich te beraden
stapt hij de deur uit, helder en zonder vrees.
The return of the prodigal Son 1. Duane Michals
En daar gaan dus de verhalen van Rilke en Gide over. Met als voorbeeld uit beiden een fragment.
In die jaren vonden er grote veranderingen in hem plaats. Bijna vergat hij God door de grote inspanningen die het vergde hem te kunnen naderen en alles wat hij mettertijd misschien bij hem hoopte te bereiken was sa patience de supporter une âme. De grilligheden van het lot, waarop de mensen zo gesteld zijn, waren al lang van hem afgevallen, maar hij verloor zelfs wat voor zinnelijke lust en pijn nodig was, de kruidige bijsmaak en dat werd voor hem zuiver en voedzaam. Uit de wortels van zijn zijn ontwikkelde zich de stevige, wintervaste plant van een vruchtbare vreugde. Hij ging helemaal op in de baas worden over wat zijn innerlijk leven vormde, hij wilde niets overslaan want hij twijfelde er niet aan dat in dat alles zijn liefde aanwezig was en toenam. Ja, zijn innerlijke kalmte ging zo ver dat hij besloot het belangrijkste van wat hij vroeger niet had kunnen opbrengen, wat hij gewoon had afgewacht, in te halen.
Hij dacht vooral aan zijn kindertijd die hem, naarmate hij daar rustiger over nadacht, des te ongeleefder voorkwam; al die herinneringen hadden het vage van vermoedens en dat ze als voorbij beschouwd werden, maakten ze haast toekomstig. Dit allemaal nog eenmaal en dan echt op zich nemen, was de reden, waarom de vervreemde huiswaarts keerde. Wij weten niet of hij bleef; we weten alleen dat hij terugkwam.
Zij die het verhaal verteld hebben, proberen ons hier te herinneren aan het huis, zoals het was; want daar is weinig tijd voorbijgegaan, weinig bijgehouden tijd en iedereen in het huis zou kunnen zeggen hoeveel. De honden zijn oud geworden, maar ze leven nog. Er wordt verteld dat er een begon te huilen. Het hele dagelijks werk wordt onderbroken. Gezichten verschijnen achter de ramen, ouder en volwassen geworden gezichten die aandoenlijk op elkaar lijken. En in een heel oud gezicht breekt heel plotseling een flauwe herkenning door. Herkennen? Echt alleen herkennen? - Vergeven? Wat vergeven? - Liefde. Mijn God: liefde.
Uit: Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge, 1910 Rainer Maria Rilke
The Return of the Prodigal Son (1773) by Pompeo Batoni
In Le Retour de l’ enfant prodigue van André Gide zijn er drie broers : hijzelf, de oudste broer maar ook nog een jonger broertje. In dit fragment spreekt de teruggekeerde met zijn jongste broertje.
De verloren zoon vleit zijn broertje tegen zich aan en meteen laat de jongen zich gaan:
- De avond toen je weer thuiskwam heb ik niet kunnen slapen. De hele nacht dacht ik: Ik had nog een broer, en ik kende hem niet eens... Daarom klopte mijn hart zo snel, toen ik je op de binnenplaats aan zag komen lopen, met roem bedekt.
- Ik was helaas bedekt met lompen.
- Ja, ik heb je gezien; maar je was wel al indrukwekkend. En ik heb ook gezien wat onze vader deed: hij stak een ring aan je vinger, een ring, zoals onze broer niet eens heeft. Ik wilde niemand over je uitvragen; ik wist alleen dat je van heel ver teruggekomen was en je blik, aan tafel...
- Was je bij het feestmaal?
- O! Ik weet wel, dat je mij niet gezien hebt; tijdens de maaltijd keek je in de verte, zonder iets te zien. En ik vond het best dat je de tweede avond met vader moest praten, maar de derde avond....
- Hou op.
- Ach, je had best een enkel vriendelijk woord tegen me kunnen zeggen!
- Verwachtte je me dan?
- En hoe! Dacht je dat ik mijn broer zo zou haten, als jij die avond niet zo lang met hem had gepraat? Wat hadden jullie elkaar eigenlijk te zeggen? Als je op mij lijkt weet je best, dat je niets met hem gemeen kunt hebben.
- Ik zou hem ernstig tekort hebben gedaan.
- Kan dat?
- In ieder geval onze moeder en vader. Je weet dat ik van huis ben weggelopen.
- Ja, dat weet ik. Dat is al lang geleden, ja toch?
- Toen ik ongeveer zo oud was als jij.
- O! ... En noem je dat je verkeerd?
- Ja, dat was mijn fout, mijn zonde.
- Toen je wegliep, voelde je toen ook, dat je iets verkeerds deed?
- Nee; ik voelde weggaan als een plicht.
- Wat is er dan sindsdien gebeurd? dat je van je waarheid van toen een vergissing hebt gemaakt.
- Ik heb het zwaar gehad.
- En zeg je daarom: ik heb er verkeerd aan gedaan?
- Nee, niet helemaal: maar daardoor ben ik gaan nadenken.
- Had je dan van te voren niet nagedacht?
- Jawel, maar mijn zwakke verstand liet zich ompraten door alles wat ik wilde.
- Zoals later door je ellende. Zodat je nu weer thuis bent... overwonnen.
- Nee, niet helemaal; ik heb me erbij neergelegd.
- Nou ja, je hebt er van afgezien, te zijn, wat je wilde zijn.
- Wat mijn hoogmoed mij deed geloven dat ik wilde zijn.
Het kind zwijgt even, dan begint het plotseling te snikken en roept uit:
- Broer! Ik ben die jij was toen je wegging. O! vertel: ben je onderweg dan alleen teleurstellingen tegengekomen? Is dan alles wat ik mij hier buiten zo anders voorstel, alleen maar zinsbedrog? Al het nieuwe, dat ik in mij voel alleen maar onzin? Vertel, waardoor ben je onderweg zo wanhopig geworden? O, waarom ben je teruggekomen?
- Ik was op zoek naar vrijheid en die heb ik verloren; als een gevangene heb ik moeten dienen.
- Ik zit hier gevangen.
- Ja, maar ik moest slechte meesters dienen; hier zijn het je ouders.
-O! de ene dienst is de ander waard; heb je dan niet eens de vrijheid om te kiezen aan wie je onderdanig bent?
- Dat hoopte ik. Zover mijn voeten mij konden dragen, heb ik achter mijn verlangens aan gelopen, zoals Saul achter zijn ezelinnen; maar waar hem een koninkrijk wachtte, heb ik ellende gevonden. En toch...
- Heb je je niet in de weg vergist?
- Ik heb recht voor me uit gelopen.
- Weet je het zeker? En toch zijn er nog andere koninkrijken en landen zonder koning te ontdekken.
- Wie heeft je dat verteld?
- Ik weet het. Ik voel het. Ik heb het gevoel, dat ik er al regeer.
- Hoogmoedige!
- Ho! ho! dat heeft onze broer tegen je gezegd. Waarom zeg je het nu tegen mij? Waarom heb je die hoogmoed niet bewaard? Dan was je niet teruggekomen.
- Dan had ik ook jou niet leren kennen.
- Ja, ja, daarginds, waar ik me bij jou gevoegd zou hebben, had je me wel herkend als je broer; ik heb zelfs nog steeds het gevoel dat ik wegga om jou terug te vinden.
- Wegga?
- Heb je het dan niet begrepen? Moedig jij zelf me niet aan om te vertrekken?
- Ik zou je de terugkeer willen besparen door je het vertrek te besparen.
- Nee, nee, dat moet je niet zeggen; dat wilde je me ook niet zeggen. Jij bent er toch ook als een veroveraar op uit getrokken?
- En daarom leek mijn slavernij des te zwaarder.
- Waarom heb je je dan onderworpen? Was je al zo moe?
- Nee, nog niet; maar ik twijfelde.
- Wat bedoel je?
- Twijfel aan alles, aan mezelf; ik heb willen stoppen, mij eindelijk ergens vestigen; de luxe, die de meester me beloofde heeft me verleid.... ja, nu voel ik het best; ik ben te kort geschoten.
De verloren zoon buigt het hoofd en verbergt het gezicht in zijn handen.
- Maar in het begin?
- Ik was een hele tijd door een groot, woest gebied getrokken.
- De woestijn?
- Het was niet altijd woestijn.
- Wat zocht je daar?
- Ik begrijp het zelf niet meer.
- Ga eens van mijn bed af. Kijk, daar op tafel, aan het hoofdeind van mijn bed, daar, naast dat gescheurde boek.
- Ik zie een opengemaakte granaatappel.
- Die heeft de zwijnenhoeder mij onlangs op een avond gebracht, nadat hij drie dagen niet thuisgekomen was.
- Ja, dat is een wilde granaatappel. Ik weet het; die is afschuwelijk bitter; toch voel ik, dat ik er in zou bijten, als ik genoeg dorst had.
- O! Nu weet ik het weer: het was die dorst, die ik zocht in de woestijn.
- Dorst, die alleen deze ongesuikerde vrucht kan lessen....
- Nee; maar daarom ga je juist van die dorst houden.
- Weet jij waar je die kan plukken?
- Het is een kleine, verlaten boomgaard, waar je vóór de avond aankomt. Geen muur scheidt haar nog van de woestijn. Er stroomde een beekje; een paar half rijpe vruchten hingen aan de takken.
- Wat voor vruchten?
- Dezelfde als uit onze tuin; maar dan wild. Het was die hele dag heel warm geweest.
- Luister; weet je waarom ik vanavond op je heb gewacht? Nog voor het eind van de nacht ga ik weg. Vannacht; vannacht, zodra de hemel bleek wordt.. ..Ik heb mijn lendenen omgord, ik heb deze nacht mijn sandalen aangehouden (Hand.12:8.)
- Wat! Ga jij doen wat mij niet gelukt is?...
- Jij hebt de weg voor mij gebaand, en de gedachte aan jou zal mij steunen.
- Integendeel, ik moet jou bewonderen, jij mij vergeten. Wat neem je mee?
- Je weet best dat ik, als jongste, niet deel in de erfenis. Ik vertrek zonder iets.
- Dat is het beste.
- Wat zie je daar door het raam?
- De tuin, waar onze gestorven voorouders rusten.
- Broer... (en het kind, dat nu opgestaan is uit zijn bed, legt zijn arm om de hals van de verloren zoon, zijn arm die even teder is als zijn stem) - Ga met me mee.
- Laat me met rust! Laat me! Ik blijf om moeder te troosten. Zonder mij zal je dapperder zijn. Het is nu tijd. De hemel verbleekt. Vertrek geluidloos. Laten we gaan! Omhels me, broertje; je draagt al mijn hoop met je mee. Wees sterk; vergeet ons; vergeet mij. Ik hoop dat je niet terugkomt... Loop zachtjes naar beneden. Ik houd de lamp vast... Kom! Geef me de hand tot aan de deur. Pas op de treden van het bordes.
(Uit Le Retour de l' enfant prodigue Andre Gide 1907 Vertaling: verboden geschriften.nl)
Rodin The Prodigal Son
Vertrekken om thuis te komen, deze schijnbare tegenstelling zoals de bittere vrucht die de dorst laaft zet ons telkens weer op weg. Vreemd dat teksten uit het begin van de twintigste eeuw ook nu nog thuiskomen in dit drukke digitale leven. Deze meerkantigheid mag ons hoeden voor cancel-engheid, het zelf be-denken (be– duidt steeds een duur aan) ligt aan de basis van elke zelfstandigheid. Of hoort dit beeld bij de vijftig-zestigerjaren uit de 20ste eeuw en heeft een nieuwe jeugd dat mannelijke overwicht alvast verlaten en kunnen we heden ten dage van een andere emancipatie-spreken waarin haar erkenning minder op een conflictmodel berust terwijl toch ook bij een belangrijke groep het ‘onder moeders- en vadersvleugels-blijven’ tot in hun dertiger jaren zou blijven gelden? Boeiende vragen met een zich net zo boeiend ontwikkelende reeks antwoorden.
Ik citeer graag de naamloze auteur uit ‘de verboden geschriften’.
'Dat de parabel nog steeds een rol speelt in onze moderne cultuur – zelfs The Rolling Stones hebben op hun elpee Beggars Banquet (1968) een song aan dit motief gewijd – kan men verhelderen vanuit het gegeven dat Lucas’ vertelling de schrijver als het ware een sjabloon biedt dat hij vrij kan invullen: het verhaal is gestructureerd rond een fantasierijk motief, maar plaats, tijd, namen en een specifieke invulling van de personages ontbreken. Daarnaast speelt de parabel vanaf de negentiende eeuw nauwelijks meer een rol in religieuze kwesties, maar kunnen eigentijdse existentiële motieven wel een plaats in de literaire verwerkingen van de verloren zoon krijgen.'
Gustave Doré De aankomst van Charon, illustratie bij ‘Divina Commedia Dante Alighieri
Sisyfus:
Bij de Styx-rivier keek Thanatos mij hoofdschuddend aan.
Zoals een hopeloze vader zijn puberzoon bekijkt.
Hij ziet nog een vleugje van het vrolijk kind
dat in het 'te -vlug-uitgegroeide' zichzelf begraven heeft
en door eigen scha en schande moet wijzer worden.
Zegt men.
Bevrijd van mijn boeien wacht ik op Charoon,
de veerman die de schimmen naar de andere oever brengt.
Zijn hand duidelijk uitgestoken om een obool te ontvangen
maak ik het hopeloos gebaar van sukkelaars
die, vergeten door de wereld, niets en niemand betalen kunnen.
Hij duwt mij ruw het water in en verdwijnt, de andere oever tegemoet.
Ik roep, maar smaak het vieze vocht van de Styx,
voel het bijten waar het een zwak plekje vindt,
en als ik, druipend de andere oever opklim,
ben ik een uitgediende verschrikking,
een walm verspreidend onding,
waarvoor medelijden gelukkig nog in enkele grammetjes beschikbaar is.
Helemaal de man die ik nu, volgens mijn plan, wilde worden:
zielig overschot, waarin de woede van een vrouw zonder begrenzing had huisgehouden,
de onderdanen het stoffelijk overschot van hun koning eindelijk
met vuisten vol wraak en jalousie bewerkten en
zelfs kinderen met fikse schopjes hem de tanden uit de mond
en de ogen uit hun kassen trapten en daarmee hem, het monster,
en hun eigen wrede soort hun verwilderde eerbied bewezen.
Persefone
Zo zocht ik Persefone op, godin van het dodenrijk en van de lente,
die in godentijden bij het bloemenplukken van haar eigen moeder Demeter werd weggerukt en daarna zes maanden in de onderwereld bij Hades moest verblijven, tijd waarin de aarde elke jaar verdorde en nauwelijks een sprietje gras de winterkoude overleefde, maar de volgende zes maanden, teruggekeerd op aarde, haar met groeien en bloeien overstelpt, wisseling die in eeuwige herhaling van seizoenen zichtbaar bleef.
In haar ogen zag ik dat mijn vrouw zich duidelijk aan mijn instructies had gehouden. En blijkbaar wisten ook mijn onderdanen van wanten toen ik als naakt dood lijf op straat te vinden was.
'Ik weet, majesteit, mij bekijken is pijnlijk voor uw goddelijke ogen,
wend uw blik af maar open nog even uw oren voor mijn verhaal.'
Ik vertelde haar dat ik door een gierige aardse helleveeg in deze toestand voor haar moest verschijnen omdat na mijn sterven mijn lichaam door dat monster van een echtgenote schaamteloos op straat was gegooid om begrafeniskosten uit te sparen.
Voer voor honden.
Dat waren haar woorden.
Voer voor honden. Kijk toch maar even.
En de offerdieren die ik tot de laatste dag had verzorgd en vetgemest om ze na mijn dood dankbaar aan Hades en Persefone aan te bieden, dienden nu voor een schranspartij waar niet alleen het wild consumeren van liters wijn maar ook pure verwensingen aan het adres van de goden ieder godvrezend schepsel tot tranen zou bewegen, om van diepe schaamte maar te zwijgen.
Persefone wilde onmiddellijk Zeus' schietkraam en zijn dodelijk vuurwerk activeren, een idee dat ik dankbaar begroette maar zachtjes afremde door haar een heel eigen wraakmethode voor te stellen.
'Stel nu, begon ik voorzichtig. Stel nu dat u mij levend en een beetje opgekalefaterd, terug naar de bovenwereld stuurt?
U kunt zich haar gezicht voorstellen als ik daar in levende lijve voor haar sta, ja?
Kijk, vrouw, zal ik zeggen. Dit is hoe een godin antwoordt op jouw walgelijk gedrag.
Ik zal ervoor zorgen dat ze elke dag gebeden lang Uwe hoogheid prijst, uw genade zal afsmeken en daarna de wereld duidelijk maakt dat eerbied voor de scheppende krachten -want wat zouden wij doen zonder Uw bezieling van akkers, wijn- en boomgaarden- dat deze erbied dus een levenstaak is, in lengte van de door u gezegende dagen.
Mijn voorstel werd enthousiast aanvaard.
'Uw wijsheid wordt al bewezen nog voor uw plan is uitgevoerd, majesteit.Stel dat u mij nog een beetje heraanpast aan haar leeftijd -zij is zevenentwintig- dan kan ik haar kordaat tegemoet treden en haar met verve wijzen op haar plichten.'
Mijn nederige restauratie-aanvraag kon op haar onmiddellijke instemming rekenen.
Omgetoverd tot bekoorlijke jongeman bracht zij mij naar de bovenwereld waar ik op een zoele zomeravond onder de geurende liguster de achtergelaten liefste zachtjes wakker kuste.
'Het is geen droom, liefste. Wie liefheeft, tot in het woeste achterland van de dood, kan zelfs de goden bedriegen.'
Eindeloos uitdeinend in nooit vermoede schoonheid lagen de beloofde aardse jaren voor ons. Eens een godin je een tweede leven gaf, mag geen andere godheid haar terugfluiten. Tot ook die jaren vervlogen en de onontkoombare je een derde en laatste keer zal meenemen.
(en dat gebeurt dan in de 5de en laatste aflevering, verwacht het onverwachte!)
‘In tegenstelling met de vertrouwde geplogenheden willen de meeste mensenlijke wezens vliegen eens de zwaartekracht van de alledaagse gewoonten hen hindert,’ zei Alice. ‘Dat is een oud misverstand. Wil je naar het wonder dan moet je “vallen”. Niet weg van de aarde, maar er net dieper in doordringen. Ook engelen vliegen niet. Ze vallen uit de hemel om een boodschap te brengen. Eens hun opdracht volbracht is laten ze zich weer naar de hemel vallen. Dat is net een eigenschap van engelen die mensen niet gegeven is. Mensen kunnen zonder hulpmiddelen met moeite de lucht in omdat ze maar niet begrijpen wat de kern van ‘vallen’ is.
How long is forever? vroeg ik het Witte Konijn. 'Sometimes, just one second,' antwoordde hij.
De heer Einstein was ervan overtuigd dat alle objecten op dezelfde manier vallen, ongeacht hun massa of samenstelling. Zelfs de aarde en de maan vallen op dezelfde manier naar de zon toe. Ook objecten met geringe of extreem sterke zwaartekracht.
Gierzwaluwen laten zich eerst vallen om te kunnen opstijgen. Vanuit de diepte van de val kun je klimmen. Dat is een mooi filosofisch idee.
Ook in de taal kun je met vallen en opstijgen een zekere ‘onirische’ atmosfeer bereiken, de taal van de ‘dromende verbeelding’, en dan zijn we weer thuis bij de Franse filosoof Gaston Bachelard.
De verbeeldende krachten van onze geest ontwikkelen zich langs twee zeer verschillende assen.
Sommige vinden hun ontplooiing in het nieuwe; ze vermaken zich met het pittoreske, met de afwisseling, met de onverwachte gebeurtenis. Zij inspireren de verbeelding die altijd een lente heeft te beschrijven. In de natuur, ver van ons, brengen ze als levende krachten al bloemen voort.
Andere verbeeldende krachten graven diep in de dingen. waarin ze zowel het oorspronkelijke als het eeuwige willen vinden. Ze beheersen de jaargetijden en de geschiedenis. In de natuur, in ons en buiten ons, brengen ze kiemen voort; kiemen waarin de vorm besloten ligt in een substantie, waarin de vorm inwendig is.(Verbeelding en materie. Inleiding bij 'Het water en de dromen' Gaston Bachelard, vertaling Piet Meeuse)
“Alice laughed: “There’s no use trying,” she said; “one can’t believe impossible things.”
“I daresay you haven’t had much practice,” said the Queen.
“When I was younger, I always did it for half an hour a day. Why, sometimes I’ve believed as many as six impossible things before breakfast.”
"Alice lachte: "Het heeft geen zin het te proberen," zei ze; "je kunt geen onmogelijke dingen geloven."
"Ik durf te zeggen dat je niet veel oefening hebt gehad," zei de Koningin.
"Toen ik jonger was, deed ik het altijd een half uur per dag. Wel, soms geloofde ik wel zes onmogelijke dingen voor het ontbijt."
De associatie van ‘vallen’ met ‘onderuit-gaan’ in alle betekenissen van het woord mag duidelijk zijn. Er zijn ‘gevallen’ engelen, van hun voetstuk gevallen mensen, gevallen vrouwen, en dan is het duidelijk dat het werkwoord een morele negatieve kwalificatie uitdrukt. Maar de schoonheid uit ‘het zwerk’ kan soms ook op aarde verschijnen zoals in het mooie gedicht ‘Zonnebeeldjes’ van Pierre Kemp (1886-1967)
Zonnebeeldjes
De Melkweg is tussen de bomen gevallen
en iedere ster danst er met een blad.
Op de parkgrond ligt ’t zongeld in grote getallen,
of een kind zijn spaarpot gebroken had.
Soms komen er vogels en op hun veren
vallen guldens der zon, maar zij hupplen voort.
Ook hen kan het uitzicht van ’t geld niet deren,
zij zien het en blijven onbekoord.
Maar nu begin ik ermee te spelen
en mijn handen scheppen volop het licht
uit het lover om het weer uit te delen
aan wie nog wil kijken met kindergezicht.
Pierre Kemp
Uit: Het regent in de trompetten. De mooiste gedichten van Pierre Kemp.
Gekozen door Wiel Kusters en Ingrid Wijk, 2017
eigen foto
En klonk dat bovenste gedicht iets te zoeterig? Ach dat kijken als een kindergezicht, en… Maar ik wil het graag aanvullen met Lucebert’s tekst: Ik draai een kleine revolutie af. …en ik val en ik ruis en ik zing.
ik draai een kleine revolutie af…
ik draai een kleine revolutie af ik draai een kleine mooie revolutie af ik ben niet langer van land ik ben weer water ik draag schuimende koppen op mijn hoofd ik draag schietende schimmen in mijn hoofd op mijn rug rust een zeemeermin op mijn rug rust de wind de wind en de zeemeermin zingen de schuimende koppen ruisen de schietende schimmen vallen
ik draai een kleine mooie ritselende revolutie af en ik val en ik ruis en ik zing
“But I don’t want to go among mad people," Alice remarked.
"Oh, you can’t help that," said the Cat: "we’re all mad here. I’m mad. You’re mad."
"How do you know I’m mad?" said Alice.
"You must be," said the Cat, "or you wouldn’t have come here.”
― Lewis Carroll, Alice in Wonderland
Het verhaal tussen be- en ont-vallen, tussen af- en vervallen, het roerloos vallen van de sneeuw en het invallen van de duisternis, steeds is ‘verandering’ aan de orde. Het roerloze leven fixeren we in klanken en beelden maar net door het verschuiven van evenwichten krijgt het zijn betekenis. Wij vallen elkaar graag in de rede, vallen voor elkaar, vallen in elkaars handen, vallen op, uit, in, neer. Het is een drukke bedoening, dat vallen. We vallen door de mand, uit de lucht, in zwijm. Zelfs een regering kan vallen. Maar de verzameling is meestal te herleiden tot vallen en opstaan. De manier waarop is in Alice in Wonderland de weg van het absurde. De logica vanuit ‘de valler’ gezien, een mogelijkheid om de harde landingen te overleven en de werkelijkheid dapper met een glimlach tegemoet te treden.
Would you tell me, please, which way I ought to go from here?”
“That depends a good deal on where you want to get to,” said the Cat.
“I don’t much care where–” said Alice.
“Then it doesn’t matter which way you go,” said the Cat.
“–so long as I get SOMEWHERE,” Alice added as an explanation.
“Oh, you’re sure to do that,” said the Cat, “if you only walk long enough.”
Onschuldiger dan een slaper kan de mens zich niet voordoen, zou je denken. Dat was ook mijn mening tot ik las dat in de Franse senaat deze week de kwestie van ‘de onverantwoordelijkheid’ wordt behandeld met als doel ‘ervoor te zorgen dat een schuldige niet kan worden vrijgepleit wanneer hij of zij drugs gebruikt, wanneer hij of zij dronken wordt […] dat hij of zij op de een of andere manier zijn of haar onderscheidingsvermogen afschaft”.
Zo erkende de Kerk, na veel gehakketak en uitstel, in de middeleeuwen eindelijk de onverantwoordelijkheid van de slaper. Duik je dus even dieper in de geschiedenis dan kun je de vraag stellen hoe deze oude doctrinaire beschouwingen het recht inspireren tijdens dit parlementaire debat over strafrechterlijke onverantwoordelijkheid. Toch even aanleunen bij de oud-collegae van France Culture.
Dans un article de la Revue de science criminelle et de droit pénal comparé, Nicolas Laurent-Bonne retraçait en 2013, les origines de ce débat sur l’irresponsabilité pénale, une enquête qui l’a mené au VIe siècle lorsque théologiens et canonistes s’emparaient de la responsabilité du dormeur, en oubliant largement la dormeuse, et sur la possibilité d’incriminer le rêve sexuel et la pollution nocturne, voir le crime de sang du somnambule. À quel point celui qui dort est-il comptable du voyage qu’il entreprend au cours de son sommeil ? (France Culture Irresponsabilité pénale: coupables dormeurs du Moyen Âge)
Seurat Le dormeur
Lange tijd voor de theorievorming over het Freudiaanse onbewuste trachtte de christelijke kerk de ruimten die aan haar controle ontsnapten te beheren, te beginnen met de dromen van de monniken die hun veelvuldige betrachtingen van ‘concupiscentie’ (begeerten, vleselijke lusten) en het idee zelf van vleselijke relaties zo veel mogelijk moesten beperken. Ik herinner mij in de uitstekende biografie van Erasmus gelezen te hebben dat tijdens zijn kloostertijd zelfs het slapen niet geriefelijk mocht zijn uit vrees te snel in bekoring te komen:
Daar (in zijn cel) diende hij na een stil gebed en een korte meditatie om zeven uur meteen tussen zijn wollen onderlaken -want niets mocht geriefelijk zijn- en wollen deken te kruipen, languit op zijn rug, armen gekruist over de borst, in zijn witte onderhabijt en met een witlinnen doek om het getonsureerde hoofd gewikkeld. (Erasmus dwarsdenker, een biografie, Sandra Langereis 2021 De Bezige Bij A'dam p.188)
Catherine Duch
Reeds in de 6de eeuw trachtte Gregorius de Grote, de eerste paus, dit risicogebied van nachtelijke verontreiniging af te bakenen en benoemde hij de drie hoofdoorzaken: de schuldige gedachten die aan het inslapen voorafgaan, overdaad aan voedsel en dronkenschap, alsmede de natuurlijke zwakheid van de dromer. Hij schrijft voor welk gedrag moet worden aangenomen om dit te voorkomen, zoals u wellicht al hebt geraden: soberheid in alle dingen wordt sterk aangeraden. Maar “de natuurlijke zwakheid van het vlees” is niet te vrezen en verplicht de slaper niet zich bij het ontwaken te zuiveren. Als men zijn onbeheerste en oncontroleerbare nachtelijke omzwervingen met klem moet belijden, dan neemt men het degene die ze in de schoot van Morpheus heeft laten gebeuren, niet kwalijk. De dromer of erger nog, de slaapwandelaar, die in beginsel onverantwoordelijk is, wordt echter verantwoordelijk voor een fout van nalatigheid indien hij, zich bewust van dit risico omdat hij het reeds in het verleden heeft opgemerkt, niet alle nodige voorzorgsmaatregelen neemt alvorens zich in de slaap te wagen. (France Culture)
Geleidelijk wordt de slaper gelijkgesteld met de dementerende of met het kind: Bernardus van Clairvaux aan het begin van de 12de eeuw was van mening dat hun goede of slechte daden werden begaan terwijl zij verstoken waren van het gebruik van hun (vrije) wil. Zij kunnen dus niet veroordeeld worden voor daden of gedachten die opkomen wanneer zij zichzelf niet meer in de hand hebben. Niet in staat het verbodene waar te nemen, is men dan van oordeel dat de vrijheid van oordeel pas wordt herwonnen wanneer de slaper, of hij nu statisch of somnambulist is, wakker wordt. Deze opmerking geldt ook voor de slaapwandelaar, degene die praat in zijn slaap en bij die gelegenheid uiting kan geven aan de frustratie of de woede die hij overdag soms heel goed verbergt. (ibidem)
Śpiący Staś or Sleeping Staś by Stanisław Wyspiański, 1904
Na veel omzwervingen werd de leer in het begin van de veertiende eeuw vastgesteld en vormde zij grotendeels de inspiratiebron voor het burgerlijk recht op dit gebied. Ondanks alles blijft de kwestie van voorbedachte rade bestaan, aangezien het bewuste leven en zijn kwellingen reeds worden beschouwd als de drijvende kracht achter het leven dat nog niet bewusteloos wordt genoemd. De slaapwandelaar die als onverantwoordelijk wordt beschouwd, kan dat weer worden als hij, zijn zwakheid kennende, nalatigheid aan de dag legt om de schadelijke gevolgen te beperken: alleen en nuchter slapen, zonder wapens bij de hand en opgesloten in zijn kamer. Een beperkte hypothese die de rechter en de jury de opdracht geeft "elke simulatie te verijdelen".
Nicolas, Laurent-Bonne. « Les origines de l'irresponsabilité pénale du somnambule », Revue de science criminelle et de droit pénal comparé, vol. 3, no. 3, 2013, pp. 547-557.
Picasso Le Dormeur
Zelfs in de verkwikkende slaap werd dus het menselijk schepsel geplaagd door allerlei gewetensvragen. Met het oog op het uitlezen van onze herseninhoud zou je dus in de toekomst niet verbaasd moeten zijn dat je ’s morgens vriendelijk verzocht wordt even langs de gezaghebbenden langs te lopen gezien je dromen een ‘gevaarlijke’ kant uitgingen zoals bleek. In afwachting van dit vreslijk toekomstbeeld kun je best nu nog genieten van je dromen, soms de enige plaats waar nog niet iemand duidelijk maakt wat gepast en ongepast zou zijn. In die zin zijn ze nog even gevrijwaard van la ‘pureté dangereuse’ om het boek van Bernard-Henri Lévy te citeren.
Met Goethe’s woorden uit ‘Gesang der Geister über den Wassern’ open ik graag deze regenachtige collage opgevat als hulpmiddel om deze opstapeling van natte winderige dagen te overleven. De combinatie van Irving Berlin en Johann Wolfgang von Goethe is al dadelijk een aanwijzing dat het niet alleen ons is overkomen. Een vroege troost alvast. Het refrein meezingen mag!
Call me up some rainy afternoon
I'll arrange for a quiet little spoon
Think of all the joy and bliss
We can hug and we can talk about the weather
We can have a quiet little talk
I will see that my mother takes a walk
Mum's the word when we meet
Be a mason, don't repeat
Angel eyes, are you wise?
Goodbye
Een prent uit 1857 waarin de spot werd gedreven met de ‘crinoline’ mode van die dagen getekend door ene Hoops. De tekst van het wondermooie Gesang der Geister über den Wassern wil ik je niet onthouden.
Gesang der Geister über den Wassern
Johann Wolfgang von Goethe (1749 - 1832)
Des Menschen Seele
Gleicht dem Wasser:
Vom Himmel kommt es,
Zum Himmel steigt es,
Und wieder nieder
Zur Erde muss es,
Ewig wechselnd.
Strömt von der hohen,
Steilen Felswand
Der reine Strahl,
Dann stäubt er lieblich
In Wolkenwellen
Zum glatten Fels,
Und leicht empfangen
Wallt er verschleiernd,
Leisrauschend
Zur Tiefe nieder.
Ragen Klippen
Dem Sturz entgegen,
Schäumt er unmutig
Stufenweise
Zum Abgrund.
Im flachen Bette
Schleicht er das Wiesental hin,
Und in dem glatten See
Weiden ihr Antlitz
Alle Gestirne.
Wind ist der Welle
Lieblicher Buhler;
Wind mischt vom Grund aus
Schäumende Wogen.
Seele des Menschen,
Wie gleichst du dem Wasser!
Schicksal des Menschen,
Wie gleichst du dem Wind!
En als je een prachtige uitvoering van dit lied wilt beluisteren op een stil moment dan is deze uitvoering getoonzet door Schubert met het Noorse Solistenkoor onder leiding van Grete Pedersen een must. Bijna 12 minuten schoonheid.
Hiroshiige Heavy rain on a pine tree
In 1914 verscheen de bundel ‘Verzen’ van J.H. Leopold. Zijn woorden volgen het ritme van de regen in wat hij zo mooi noemt: ‘…het verward beweeg van menschen, die naar buiten komen’. De bui is afgedreven maar het licht blijft schitteren ‘in dit klein trilkristal’.
Regen
De bui is afgedreven;
aan den gezonken horizont
trekt weg het opgestapelde, de rond-
gewelfde wolken; over is gebleven
het blauw, het kille blauw, waaruit gebannen
een elke kreuk, blank en opnieuw gespannen.
En hier nog aan het vensterglas
aan de bedroefde ruiten
beeft in wat nu weer buiten
van winderigs in opstand was
een druppel van den regen,
kleeft aangedrukt er tegen,
rilt in het kille licht...
en al de blinking en het vergezicht,
van hemel en van aarde, akkerzwart,
stralende waters, heggen, het verward
beweeg van menschen, die naar buiten komen,
ploegpaarden langs den weg, de oude boomen
voor huis en hof en over hen de glans
der daggeboort, de diepe hemeltrans
met schitterzon, wereld en ruim heelal:
het is bevat in dit klein trilkristal.
After the rain Gloucester Paul Cornoyer
Herinner je. Het jongetje. Stevig onder de indruk van het bijbelse verhaal waarin ‘de zondvloed’ wordt verteld: Noah die een ark bouwt waarin alle bestaande dieren in tweevoud een onderkomen vinden. Het tafereel kreeg met de grote watersnoodramp van 1953 in Nederland een concrete invulling voor het toenmalig negenjarig kind. Regende het drie dagen na elkaar dan begon hij zich ernstig vragen te stellen of zijn handige vader niet aan de constructie van een ark zou beginnen in de achtertuin. Een buurtproject.
Het laden van de ark, Edward Hicks
In 1675 schetste ene Athanasius Kircher oa. deze prent in zijn boek ‘Arca Noe’. Je kunt ze vergroten door op het onderschrift te klikken.
Dat zag er allemaal heel mooi uit, netjes verdeeld met de nodige voorraad eten en drinken. Je kon naar eigen fantasie deze prent in de diepte uitwerken zodat de hele fauna aan bod zou komen. Wel vroeg hij zich luidop af of de tekst uit het verhaal waarin God zei dat hij spijt had van zijn schepping wel klopte. Hij , de Schepper, had het kunnen weten voor hij aan die schepping begon, gezien zijn alwetendheid.
“Ik zal de mensen die ik geschapen heb van de aarde wegvagen, dacht hij, en met de mensen ook het vee, de kruipende dieren en de vogels, want ik heb er spijt van dat ik ze heb gemaakt."
Broeder Alexianus fronste bij die uitspraak het voorhoofd. ‘Ja, hoe is dat,’ zei de wijze man. Je kunt iets of iemand zo graag zien dat je dat idee over al die mogelijke slechtheid vergeet. ’t Zal wel meevallen’ had hij gedacht. ‘
Later, als het water weer gezakt is en er een regenboog verschijnt, wordt hij toch een beetje gerustgesteld, maar helemaal zeker kun je dat niet noemen.
“Deze belofte doe ik jullie: nooit weer zal alles wat leeft door het water van een vloed worden uitgeroeid, nooit weer zal er een zondvloed komen om de aarde te vernietigen. En dit,’ zei God, ‘zal voor alle komende generaties het teken zijn van het verbond tussen mij en jullie en alle levende wezens bij jullie: ik plaats mijn boog in de wolken; die zal het teken zijn van het verbond tussen mij en de aarde.”
Met die ogen bekeek hij nu de onophoudende regendagen. De regenboog kreeg later een heel andere betekenis in zijn leven, en of de god die het vatikaan zei te vertegenwoordigen daar gelukkig mee was bleek niet zijn grootste zorg. En ‘water’ bekeek hij liefst op veilige afstand.
Regen regen
Regen regen
allerwegen
rechte stralen
water water
langs de muren
langs de palen
vallen vallen
langs de bomen
natte auto’s
gaan en komen
loodrecht op de
druppelzegen
Overal is regen regen
Jan Hanlo (1912-1969)
The bookshelf for boys and girls Little Journeys into Bookland 1912
La pluie
Pierre Louÿs (1870-1925)
La pluie fine a mouillé toutes choses, très doucement, et en
silence. Il pleut encore un peu. Je vais sortir sous les arbres.
Pieds nus, pour ne pas tacher mes chaussures.
La pluie au printemps est délicieuse. Les branches chargées
de fleurs mouillées ont un parfum qui m'étourdit. On voit briller
au soleil la peau délicate des écorces.
Hélas ! que de fleurs sur la terre ! Ayez pitié des fleurs
tombées. Il ne faut pas les balayer et les mêler dans la boue ;
mais les conserver aux abeilles.
Les scarabées et les limaces traversent le chemin entre les
flaques d'eau ; je ne veux pas marcher sur eux, ni effrayer ce
lézard doré qui s'étire et cligne des paupières.
Regendag in de tuin (eigen foto)
En nu tijd voor muziek! Meezingen kan. Lyrics onder deze Youtube.
Someone told me long ago
There's a calm before the storm, I know
It's been coming for some time
When it's over so they say
It'll rain on a sunny day, I know
Shining down like water
I wanna know
Have you ever seen the rain?
I wanna know
Have you ever seen the rain?
Coming down on a sunny day
Yesterday and days before
Sun is cold and rain is hard, I know
It's been that way for all my time
Till forever on it goes
Through the circle fast and slow, I know
it can't stop,I wonder
Someone told me long ago
There's a calm before the storm, I know
It's been coming for some time
When it's over so they say
It'll rain on a sunny day, I know
Shining down like water
I wanna know
Have you ever seen the rain?
I wanna know
Have you ever seen the rain?
Coming down on a sunny day
Yesterday and days before
Sun is cold and rain is hard, I know
It's been that way for all my time
Till forever on it goes
Through the circle fast and slow, I know
it can't stop,I wonder.
Regendag in de tuin 2 Eigen foto
Souls And Rain-Drops
Sidney Lanier (1842 – 1881)
Light rain-drops fall and wrinkle the sea,
Then vanish, and die utterly.
One would not know that rain-drops fell
If the round sea-wrinkles did not tell.
So souls come down and wrinkle life
And vanish in the flesh-sea strife.
One might not know that souls had place
Were't not for the wrinkles in life's face.
Plaça del Nord Festa major de Gracia 2019
En toch nog even naar dat kleine jongetje in de wondermooie tekst ‘When that I was and a little tiny boy’ uit een van Shakespeare’ s meest populaire komedies, gezongen door het Clown- of Fool-personage Feste op het einde van de Twelfth Night. Sommige critici denken dat de tekst niet van Shakespeare is maar dat hij door Robert Armin zou geschreven zijn die meestal de ‘fool characters’ speelde in de origninele producties van de meeste Shakespeare-stukken.
It uses wind and rain as symbols of life’s hardships, and thus concludes the poem on a somewhat bittersweet note. All revels and festivities – such as those enjoyed at Twelfth Night – are short-lived intervals in life’s daily grind (‘the rain it raineth every day’, after all). The song is also the only good poem we know that features the word ‘toss-pots’.
Hier gebracht door Elvis Costello op een onnavolgbare wijze.
When that I was and a little tiny boy
William Shakespeare (1564-1616)
When that I was and a little tiny boy
With hey, ho, the wind and the rain,
A foolish thing was but a toy,
For the rain it raineth every day.
But when I came to man's estate,
With hey, ho, the wind and the rain,
'Gainst knaves and thieves men shut their gate,
For the rain it raineth every day.
But when I came, alas, to wive,
With hey, ho, the wind and the rain,
By swaggering could I never thrive,
For the rain it raineth every day.
But when I came unto my beds,
With hey, ho, the wind and the rain,
With toss-pots still 'had drunken heads,
For the rain it raineth every day.
A great while ago the world began,
With hey, ho, the wind and the rain,
But that's all one, our play is done,
And we'll strive to please you every day.
Heubner Spaziergang im Regen
Volop zon op dit ogenblik, alsof ik met mijn werk de regen heb verdreven. Alvast de regen in mijn hoofd. Robert Louis Stevenson (1850-1894) heeft het laatste woord met dit kleine versje. En voor wie nog meer wil…ga op zoek. Het net barst van rommel, roddel en dies meer, maar je vindt ook resonanties van de mooiste prenten en teksten en…Leg voor de donkere dagen lichtende collecties aan en geniet.
Rain
Robert Louis Stevenson (1850-1894)
The rain is raining all around,
It falls on field and tree,
It rains on the umbrellas here,
And on the ships at sea.
Rain Imps, Grinding Up the Rain in April. 1863 by UNKNOWN, . Missouri History Museum Photograph and Prints collection. Prints, Genre and General Topics. Image number: 45867
Zo ver zal Bommel niet zijn om er met Martinus Nijhoff naar de brug te gaan kijken, en twee overzijden te zien die elkaar schenen te vermijden maar buren werden, maar waar ik woon kun je ‘onder’ de bruggen lopen, op vaste grond voor degenen die aan wonderen dachten. Onder drie bruggen, eentje voor het autoverkeer, twee voor treinen. Je hebt dus duidelijk andere bedoelingen: je wilt niet dadelijk naar de overkant, maar onderduiken. De drukte speelt zich boven je hoofd af.
De weglopende lijnen naar een onzichtbaar verdwijnpunt worden door eens-witte palen gestut. Je ziet de dichtsbije rij als een soort hekken waarachter de volgenden steeds kleiner worden. De brug als dak boven je hoofd. De nabijheid van het water doorbreekt de strengheid van de constructie. Het stroomt de andere kant uit, draagt de binnenschepen, is dichtbij nu en dan hoorbaar. Onverstoorbaar ook.
Lege vlakken nodigen uit tot schriftuur. De mededeling dat van een met naam genoemde een onderdeel des mensen schijnt gezien te zijn wat in de wandeling niet zichtbaar is maar in dat zogenaamde ‘onbewaakte ogenblik’ toch aan een blik werd prijsgegeven. Een vaststelling die nog in ongeschoold taalgebruik is achtergelaten. Het water stroomt ongestoord verder. Boven razen de auto’s voorbij.
Als kind was ik bang van bruggen. Onze buren waren door de reling van de Wijnegemse voorlopige naoorlogse brug gereden en verdronken. Bij de koopdag waar hun nagelaten goederen openbaar verkocht werden kreeg het droevige verhaal een extra dimensie. Een vijfjarige begint de eindigheid van het bestaan gewaar te worden. In de donkere auto, op weg naar huis, was elke brug een marteling. Maar dat heb ik nooit iemand verteld toen.
Zie je de drie duiven op de verkeersplaat zitten? Het is er rustig. De fietsen vinder er ook onderdak. De oude treinbrug als gebuur. Daar dondert metaal op metaal voobij op vaste tijdstippen. Het licht als brug tussen twee donkere werelden.
Schuil je onder de spliksplinternieuwe treinbrug dat heb je een mooi uitzicht op de andere bruggen. Een wandelaar is bij het water gaan zitten. De zon trekt strepen langs de oever en in het water.
Een landschap met geschiedenis. De sjieke nieuwe brug als een soort uitgerokken damesschoen, daarboven de boog van de oude en de pijlers van de verkeersbrug. Zie je, het was een eerste lentedag. Veegjes wolk in de lucht en tinten groenblauw in het water. Foto genomen van op de kantelbare brug die zich geduldig kan opheffen om schepen vrije doorvaart te geven.
Een brug bedenken. De ongenaakbaarheid van het water verzoenen met de sierlijkheid van een verbinding. De oude angsten oplossen in het gedragen worden over de donkerte van het water.
In het door mij zeer geliefde boek ‘The Victorian frame of mind, 1830-1870, beschrijft Walter E. Hougthon diverse terreinen van deze merkwaardige periode waarin de wereld in een vijftigtal jaren werkelijk ‘in transitie’ was: van feodale-landelijke wereld naar een democratische-industriële. Vanuit deze boeiende en zeer leesbare studie belicht ik vandaag de functie van het huis, het ‘home sweet home’ en welke consequenties dat had voor de bewoners en de maatschappij waarin ze functioneerden.
De familie was het centrum van het Victoriaanse leven. Hun rituelen zijn bekend: de verzameling van het hele huishouden voor de familiegebeden, met zijn allen aanwezig in de kerk zondag-morgen, het luidop voorlezen ’s avonds, de jaarlijkse familievakanties. In de woonkamer vind je de familie-magazines en het familiaal foto-album. Omdat vrouwen steeds bij het huis betrokken waren was een reoriëntering van de mannelijke houding nodig. In de 18de eeuw was het ‘koffiehuis’ het centrum van ’s mans sociale bestaan. Daar rookte, dineerde hij, schreef hij brieven, discussieerde hij er over politiek en literatuur en werd er dronken.
A manual for gentlemen, written in 1778, urged them to beware “of thinking domestic pleasures, cares, and duties, beneath their notice.” ' The radical change which occurred in the next century was recorded and partly explained by Mill in 1869:
"The association of men with women in daily life is much closer and more complete than it ever was before. Men’s life is more domestic. Formerly, their pleasures and chosen occupations were among men, and in men's company: their wives had but a fragment of their lives. At the present time, the progress of civilization, and the tum of opinion against the rough amusements and convivial excesses which formerly occupied most men in their hours of relaxation-together with (it must be said) the improved tone of modern feeling as to the reciprocity of duty which bindsthe husband towards the wife—have thrown the man very much more upon home and its inmates, for his personal and social pleasures: while the kind and degree of improvement which has been made in women’s education, has made them in some degree capable of being his companions in ideas and mental tastes."(The Victorian Frame of mind)
Voor de jaren vijftig was een vooruitzicht op een betere opvoeding vrijwel onbestaand. Er kwam een zekere evangelisch revival als reactie tegen wat de auteur zo mooi ‘convivial excesses’ noemt. Maar de man werd alvast meer ‘domestic’ dan in vroegere tijden, alleen al maar door het ontstaan van grotere families. Die kwamen er door een betere medische kennis en een betere gezondheidszorg die kindersterfte terugdrong, maar ook door een gebrekkige kennis van contraceptiva, en ik lees tussen haakjes: (because information lay under the severest social and legal restraints)
Men were required to give far more time and attention to the business of the family; and in the middle class that necessity was reinforced by ambition. Now that work had become the means not simply of maintaining a family but of raising it on the social ladder, fathers were pre-occupied with getting their sons into the “best” colleges at Oxford and Cambridge or setting them up in a good profession, and marrying their daughters to gentlemen of birth.(p342)
Opa op kerstbezoek
Maar deze beschrijvingen gaan niet naar ‘the root of the matter’ schrijft Houghton: or the greater amount of family life and thought would not in itself have created “that peculiar sense of solemnity” with which, in the eyes of a typical Victorian like Thomas Arnold, “the very idea of family life was invested.”
Dat idee was het concept het huis als een bron van ‘virtues and emotions’ te beschouwen die je nergens anders kon vinden, allerminst zelfs in ‘business and society’ En net dat maakte het huis als plaats radikaal verschillend met de wereld daarrond. Het was meer dan een huis waar iemand ’s avonds temidden van een drukke carrière een stopplaats vond voor tijdelijke rust en recreatie of procreatie . Het was een aparte plaats en de auteur noemt het ‘a walled garden’ waarin morele standaarden die makkelijk onder de voet werden gelopen in het moderne leven toch werden gehandhaafd en ‘certain desires of the heart too much thwarted be fulfilled.’ Ruskin’s definitie in Sesame and Lillies vind je hieronder.
'This is the true nature of home-it is the place of Peace; the shelter, not only from all injury, but from all terror, doubt, and division. In so far as it is not this, it is not home; so far as the anxieties of the outer life penetrate into it, and the inconsistently-minded, unknown, unloved, or hostile society of the outer world is allowed by either husband or wife to cross the threshold, it ceases to be home; it is then only a part of that outer world which you have roofed over, and lighted fire in. But so far as it is a sacred place, a vestal temple, a temple of the hearth watched over by Household Gods . . . so far as it is this, and roof and fire are types only of a nobler shade and light,—shade as of the rock in a weary land, and light as of the Pharos in the stormy sea;—so far it vindicates the name, and fulfils the praise, of Home.’
(in notitie onderaan: This lecture of Ruskin's is the most important single document I know for the characteristic idealization of love, woman,and the home in Victorian thoughts.)
De rots temidden van de branding om te variëren op Ruskin’s metafoor, wordt door de auteur ‘largely unconscious’ genoemd.
‘The conscious association of family life with security took an other form. The home became the place where one had been at peace and childhood a blessed time when truth was certain and doubt with its divisive effects unknown. In the “strange ways of feeling and thought” that in later life enveloped Pater’s child in the house and left him isolated and alone, he felt “the wistful yearning towardshome.” So did the skeptic in Froude’s essay on homesickness, who looked back to what was literally a paradise:
'God has given us each our own Paradise, our own old childhood, over which the old glories linger—to which our own hearts cling, as all we have ever known of Heaven upon earth. And there, as all earth's weary wayfarers tum back their toil-jaded eyes, so do the poor speculators, one of whom is this writer, whose thoughts have gone astray, who has been sent out like the raven from the window of the ark, and flown to and fro over the ocean of speculation, finding no place for his soul to rest, no pause for his aching wings, turn back in thought, at least, to that old time of peace—that village church—that child-faith—which, once lost, is never gainedagain—-strange mystery—is never gained again--with sad and weary longing!'
Natuurlijk was er ook de impact ‘of modern business’. Al speelde zich alles af in de stad, het huis werd door licht van een pastorale verbeelding voorgesteld. It could seem a country of peace and innocence where life was kind and duty natural.
In a sermon of Baldwin Brown’s, women are told to remember the need of “world-weary men” and therefore to “pray, think, strive to make a home something like a bright, serene, restful, joyful nook of heaven in an unheavenly world.” In the home so conceived, man could recover the humanity he seemed to be losing. Under the intense pressure of competitive life, he felt more and more like a money-making machine, or a cog in the vast mechanism of modem business. He was haunted, as Routh has said, by a specter staring back at him in the mirror, a hard-faced, dwarfish caricature of himself, unpleasantly like the economic man.“ His emotions of pity and love seemed to be drying up; he was losing the sense of relatedness as superiors, inferiors, and equals were becoming actual or potential enemies. But in the home he might escape from this inhuman world, at least for part of every day (which was all he wanted).He might feel his heart beating again in the atmosphere of domestic affection and the binding companionship of a family. It is significant that when Carlyle described the world of big business, he called it “a world alien, not your world . . . not a home at all, of hearts and faces who are yours, whose you are” and said that to live in it was to be “without father, without child, without brother.” But the hour strikes and all that is lost may be found again: “When we come home, we lay aside our mask and drop our tools, and are no longer lawyers, sailors, soldiers, statesmen, clergymen, but only men. We fall again into our most human relations, which, after all, are the whole of what belongs to us as we are ourselves, and alone have the key-note of our hearts.(p345)
For something that abode endued
With temple-like repose, an air
Of life’s kind purposes pursued
With order’d freedom sweet and fair
A tent pitch’d in a world not right
It seem’d, whose inmates, every one,
On tranquil faces bore the light
Of duties beautifully done."
(Patmore 'The angel in the House')
Or at a lower social and economic level, one escapes from a cold, domineering Scrooge to the freedom and warmth of the family hearth. Mark Rutherford was simply a more intellectual Mr. Wemmick when he cultivated a deliberate dissociation of his personality so that his “true self” should not be stained by contact with the self that was subjected to the petty spite and brutal tyranny of an ofice. Then on the stroke of seven he could become himself again: “I was on equal terms with my friends; I was Ellen’s husband; I was, in short, a man.” And he goes on to speak of happy evenings reading aloud with his wife."Small wonder the Victorian home was sentimentalized. In the reaction from a heartless world, the domestic emotions were released too strongly and indulged too eagerly. Indeed, it may be only by the unabashed display of feeling that one can prove unmistakably to all the world, himself included, that he has a heart. Bames Newcome knew his audience when he lectured at the Athenaeurn on Mrs. Hemans and the poetry of the affections:
'A public man, a commercial man as we well know, yet his heart is in his home, and his joy in his affections: the presence of this immense assembly here this evening; of the industrious capitalists; of the intelligent middle class; of the pride and mainstay of England, the operatives of Newcome; these surrounded by their wives and their children (a graceful bow to the bonnets to the right of the platform), show that they, too, have hearts to feel, and homes to cherish; that they, too, feel the love of women, the innocence of children, the love of song!'
(Thaceray, The Newcomes, chp 66 pp. 687-8)
The Victorian home was not only a peaceful, it was a sacred, place. When the Christian tradition as it was formally embodied in ecclesiastical rites and theological dogmas was losing its hold on contemporary society, and the influence of the pastorate was declining, the living church more and more became the “temple of the hearth.” This was not entirely a metaphor. By the use of Christian Platonism, the home was sanctified. As it was a sacred place for Ruskin because its roof and fire were types of a nobler shade and light, so for Baldwin Brown itwas made by God, like the first man, “after a divine original.” To Kingsley all domestic relations were “given us to teach us their divine antitypes [God the Father, Christ the husband of the one corporate person the Church, and all men children of the same Heavenly Father]: and therefore . . . it is only in proportion as we appreciate and understand the types that we can understand the antitypes.” He was even ready to imply that a bachelor was at some disadvantage: “Fully to understand the meaning of ‘a Father in Heaven’ we must be fathers ourselves; to know how Christ loved the Church, we must have wives to love, and love them.” And to be religious, especially for a woman, we must do good in those simple everyday relations and duties of the family “which are most divine because they are most human.” In this way the moral authority and inspiration of the church was being transferred to the home without any apparent break with the Christian tradition.
For the agnostics, also, the home became a temple-a secular temple. For them the family was the basic source of those altruistic emotions they relied upon to take the place of the Christian ethic. It was there, they thought, that all who had thrown off the trammels of superstition might leam the “sentiment of attachment, comradeship, fellowship, of reverence for those who can teach us, guide, andelevate us, of love which urges us to protect, help, and cherish those to whom we owe our lives and better natures.” No doubt one might, in fact, leam quite different things, as Mill pointed out, but in its best forms he too recognized the family as “a school of sympathy, tendemess, and loving forgetfulness of self.” As such, it was the foundation for the Religion of Humanity. These generous sentiments, once learned in the home, might be extended later to the human race and the future of civilization.”
But whether a sacred temple or a secular temple, the home as a storehouse of moral and spiritual values was as much an answer to increasing commercialism as to declining religion. Indeed, it might be said that mainly on the shoulders of its priestess, the wife and mother, fell the burden of stemming the amoral and irreligious drift of modem industrial society. (p.346-7)
Walter E. Houghton, The Victorian Frame of Mind (1830-1870) Yale University Press, New Haven and London 1985
En twee fragmenten uit De Groene Amsterdammer 2012 die een 21st-eeuw-kijk geven op het beeld van de Victoriaan.
Het beeld van de Victoriaan als preutse, puriteinse en azijnpissende onderdaan van een eeuwig rouwende koningin is aan het verdwijnen. In de boekenplanken die momenteel worden volgeschreven over het Victoriaanse tijdperk - met titels als The Good Old Days: Crime, Murder and Mayhem in Victorian London en Consuming Passions: Leisure and Pleasures in Victorian Britain - komt de Victoriaan naar voren als een energieke, trotse, sociaal bewogen, seksbeluste en voor vrijheid vechtende burger. Uit pas ontdekte dagboeken van een Amerikaanse student bleek bijvoorbeeld dat het nachtleven in het Cambridge van de jaren veertig in de negentiende eeuw een Sodom en Gomorra was. Ook Victoria zelf wordt niet langer gezien als de treurwilg die na de ontijdige dood van haar Albert celibatair leefde.
De Victoriaanse maatschappij, waar bureaucratie minimaal was, functioneerde. Docenten waren de baas in scholen, medici in ziekenhuizen en premier William Gladstone verrichtte met het redden van 'gevallen vrouwen’ een nuttige buitenschoolse activiteit. 'Liever de Victorianen dan de New Labour-knoeiers’, zo luidde een paar jaar terug de kop boven een stuk van cultuurbeschouwer A.N. Wilson. Zijn collega Christopher Howse schreef, in dezelfde trant: 'We renoveren hun bibliotheken maar halen de boeken weg, we bewonderen hun schilderijen maar kunnen zelf niet schilderen en we genieten van hun architectuur, maar bouwen niets dat lang meegaat.’
(auteur: Patrick van IJzendoorn De Nieuwe Victorianen De Groene Amsterdammer 4 januari 2012)
Jean Brusselmans, La Tempête (De Storm), 1936, olieverf op doek, 147 x 147 cm, privé collectie
Het oude gezegde, kiezen of delen wordt een Germaanse beslissingsvorm genoemd. Kern is: wanneer twee partijen iets moeten verdelen (erfenis, landgoed of buit), dan mag de ene partij het goed verdelen in twee delen, waarna de andere partij haar deel mag kiezen. Hierdoor is de verdelende partij genoodzaakt zich in te leven in de kiezende partij.
Dit is een van de vele ontsnappingsmogelijkheden voor de hebberigheid die ons allen bezielt waarin het delen meestal vanuit het minst gegeerde bestaat. Een door de wol geverfde politicus wil graag die posten voor de tegenpartij ter beschikking stellen waar hij/zij geen voordeel mee weet te behalen. Kunst is dan het ‘geschenk’ danig te vergulden zodat het zelfs op een edelmoedig gebaar gaat lijken. Zoals een kind het grootste deel van de appel wegschenkt omdat het weet dat net dat deel door een ijverige worm wordt bewoond die in het binnenste van de vrucht danig heeft huis gehouden. Het komt neer de ‘of’ door ‘en’ te vervangen, kiezen en delen, een bekende drang op velerlei gebied. De machtige kiest en als er moet gedeeld worden dan weet hij zich handig van het minst voordelige te ontdoen.
Claviorganum van Lorenz Hauslaib (ca. 1590), Neurenberg, in het Museu de la Música de Barcelona
De vervelende keus ontlopen is dan ook begrijpelijk, nog beter: kun je de tegenstelling niet opheffen door beide mogelijkheden te combineren? Daar hebben we een mooi voorbeeld van: ‘Het claviorganum’. Het claviorganum is een zeldzaam klavierinstrument, waarin orgel (een instrument bestaande uit pijpen en windvoorziening) en klavecimbel worden gecombineerd. Beide componenten zijn op elkaar geplaatst en kunnen samen bespeeld worden door één klavierspeler vanaf één of meerdere klavieren. Beide instrumenten kunnen samen klinken of afzonderlijk bespeeld worden. (Wikipedia)
Een fraai meubel en kijk en luister hoe het klinkt, hier bespeeld door Jean-Marie Tricoteaux. (Orgelbau Felsberg, 2014)
Natuurlijk hoor ik de ware orgelliefhebbers en de ware clavicinisten roepen dat het aparte instrument stukken beter klinkt, nog gezwegen van de nadelen die…enz.enz. Ik ben een liefhebber, geen deskundige en leg me graag bij al die oor-en veroordelingen neer, maar ik vond het een mooie vinding en naar mijn ondeskundige mening in staat om allerlei klankleuren in ruime mate en variatie te produceren. Het gaat me meer om een voorbeeld van kiezen EN delen, een oude drang die probeert ons in het verlies tegemoet te komen als we onze keuze hebben gemaakt en dus ons noodzakelijk beperken tot een gedeelte van de mogelijkheden maar daardoor die beperking zo klein mogelijk proberen te maken.
Bij het fraaie spel van Henk van Zonneveld hieronder vind je ook degelijk geschreven commentaar van de bouwer Hugo van Emmerik op achtergrond. (rond 3’20”)
En dan gooi ik er graag het licht van deze fraaie novemberdagen bij! Alleen al de naam november mag je doen rillen zoals de vroege morgenden deze week, om maar van de bijna-vriesnachten te zwijgen.
Novemberlicht in de tuin (Eigen foto)
Bij die rillingen hoort ook het herdenken van die ons zijn voorgegaan, een verlies dat we ook op allerlei manieren proberen een beetje te compenseren door bloemen, lichtjes, verhalen, foto’s, herinneringen, tranen.
Govert van Slinelandt met vrouw en kind op een schilderij van Jan Mijtens uit 1657. Foto: Rijksmuseum (bruikleen Dordrechts Museum)
Als Jan Mijtens opdracht krijgt om deze familie te vereeuwigen, is moeder Christina van Beveren al een jaar overleden. Zoals zoveel vrouwen in de Gouden Eeuw sterft ze in het kraambed. Ze werd slechts 25 jaar oud. Hun dochtertje overleefde moeder slechts een paar weken. Govert van Slingelandt bleef dus alleen achter met zijn kleine zoon Barthout en besloot ter nagedachtenis een portret te laten schilderen. Dat hij met zo'n droeve blik staat afgebeeld heeft dus een goede reden. (Thuis in Twente 2018)
Novemberlicht in de tuin 2 (Eigen foto)
En dan deze week met ongelofelijk mooi licht! Niet om gevraagd, gewoon zo maar gekregen. Ogen te kort hadden we hier om te kijken, om zelfs binnen nog overspoeld te worden in de vroege namiddag. Dus nu en dan overtreft de werkelijkheid de droom of het verlangen. Het symbool komt de wekelijkheid binnen. Of wat het symbool voor de werkelijkheid moest zijn, blijkt in het echt gebeurd. Het afgebeelde, bezongen, beschreven licht verschijnt.
Ja en dan deze week met ongelofelijk mooi licht! Niet gevraagd, gewoon zo maar gekregen.
Novemberlicht, hand van de fotograaf in deurglas gespiegeld. Eigen foto
Het is dus niet kiezen of delen, maar toch al een beetje kiezen ‘en’ delen, en dat in voortdurend ongelijke delen of in de lijdende vorm, maar de dualiteit vergroot de enge ruimte waarin je alleen als ‘ondergaander’ van het lot denkt te moeten leven. De harde tonen van het clavecimbel versterken de zachtheid van het orgel en de wind door de pijpen vormt een mooi landschap voor het naklinken van het clavecimbel. Hun combinatie als poging om hard en zacht te verzoenen, al zijn ze ook als solo-instrument best te genieten.
Dichter Thomas Hood (1789-1845/ London England) zag november niet op zo’n meervoudige wijze. Integendeel.
No
No sun - no moon!
No morn - no noon -
No dawn - no dusk - no proper time of day -
No sky - no earthly view -
No distance looking blue -
No road - no street - no 't'other side the way' -
No end to any Row -
No indications where the Crescents go -
No top to any steeple -
No recognitions of familiar people -
No courtesies for showing 'em -
No knowing 'em -
No travelling at all - no locomotion,
No inkling of the way - no notion -
'No go' - by land or ocean -
No mail - no post -
No news from any foreign coast -
No Park - no Ring - no afternoon gentility -
No company - no nobility -
No warmth, no cheerfulness, no healthful ease,
No comfortable feel in any member -
No shade, no shine, no butterflies, no bees,
No fruits, no flowers, no leaves, no birds, -
November!
Léon Spilliart Silhouet van de schilder (1907) MSK te Gent
Uit dat ‘no’ verbeeldt dichter Han G. Hoekstra (1906-1988) zich ‘een ceder’ in zijn tuin. Hij schrijft er een prachtig rondeel over. (Uit: Panopticum (1946, Uitgever: Meulenhoff)
De ceder
Ik heb een ceder in mijn tuin geplant,
Gij kunt hem zien, gij schijnt het niet te willen.
Een binnenplaats meesmuilt ge, sintels, schillen,
En schimmel die een blinde muur aanrandt,
Er is geen boom, alleen een grauwe wand.
Hij is er, zeg ik, en mijn stem gaat trillen,
Ik heb een ceder in mijn tuin geplant,
Gij kunt hem zien, gij schijnt het niet te willen.
–
Ik wijs naar buiten, waar zijn ranke, prille
Stam in het herfstlicht staat, onaangerand,
Niet te benaderen voor noodlots grillen,
Geen macht ter wereld kan het droombeeld drillen.
Ik heb een ceder in mijn tuin geplant.
Atlasceder in de tuin eigen foto
Voor mij een leuke verrassing want er staat inderdaad een heuse ceder in onze tuin, een Atlas-ceder die wij ten zeerste beminnen. Groot is hij, maar breekbaar want zijn takken scheuren makkelijk. Maar toen we hier kwamen wonen was de ceder een van de bijzondere argumenten om deze verblijfplaats te kiezen. Hij en onze taxusbomen zijn schuilplaats voor vogels en dromen. Maar niet iedereen is bomen goed gezind. Ze verliezen naalden, takken. Ze leven dus. Daarom mijn versie van Han’s gedicht.
Ja, Han, er is een ceder in mijn tuin geplant.
Ze zagen hem, en en helaas het was meer dan willen.
Een binnentuin meesmuilden zij, ge zoudt hem beter villen;
Die naalden die ons asbesten daken hebben aangerand,
Dat is geen boom voor hier, stel dat het hier brandt!
Hij is er, zeg ik, en mijn stem gaat trillen,
Ik heb een ceder in mijn tuin geplant.
Ge kunt hem zien, ook al zoudt gij anders willen.
Ik wijs naar buiten, waar zijn stevig uitgeroeide
Stam in winterlicht staat, vaak met zagen aangerand,
Wel te benaderen voor groenhaters' grillen,
Geen macht ter wereld kan de werkelijkheid stillen.
Ik heb een ceder in mijn tuin geplant.
Met dank aan Han G. Hoekstra
De ceder laat hem van harte groeten
Atlasceder eigen foto
Het is kiezen, soms gekozen worden. Delen vooral. Ontdekken dat de veelkantigheid van dit korte bestaan perspectieven heeft die niet onmiddellijk zichtbaar of voelbaar zijn. Combinaties ook. Zelfs opgehokt wacht de wereld op ontdekkers. In en om het huis en de tuin. Met de dualiteit van het claviorganum, het onverwachte novemberlicht, de boom al dan niet in levende lijve aanwezig.
De verbeelding heeft nooit plaats tekort. Ook bij stormweer zijn er zonverlichte plaatsen, zelfs met de ogen gesloten ontvouwen zich prachtige landschappen, geluiden en muziek ontsluiten geheime tuinen. De ceder groeit in elke kamer, hoe klein ook. Je bent niet alleen.
Je oor te luisteren leggen. Als kind dacht ik dat er een mensensoort bestond die de oorschelp van het hoofd kon verwijderen en die dan ergens ‘te luisteren legde’. Hoe de verbinding van het losse oor met het nog immer vaste hoofd moest gelegd worden deed niets ter zake. Digitaal zou dat vandaag overigens geen enkel probleem zijn.
Ietsje wijzer, toen ik vernam dat het horen in dat hoofd plaatsvond en de schelp blijkbaar zich tot het afschermen en opvangen van de ruimte beperkte, droomde ik ervan die schelpen te kunnen richten en ontdekte ik de verbreding ervan door mijn hand achter die schelp te houden en daardoor een ruimer of gerichter klankveld te ontdekken. Meestal dienen de handen, of de wijsvingers, om je oren toe te stoppen en je af te schermen van ongewenste geluiden ook wel eens ‘lawaai’ genoemd.
Met het ruiken is luisteren naar de omgeving een van onze minst ontwikkelde eigenschappen. Er is een voorgrond, een middenveld en een achtergrond. Er is dus diepte, maar ook afstand van links naar rechts en omgekeerd. En de mix. Ruimte dus.
Laten wij je meenemen naar een ongemonteerd geluidslandschap uit toch al vervlogen tijden. Op de achtergrond hoor je de golvende ondertoon van van een briesje en dichtbij heerst nog wat dit blog zachtjes propageert: stilte. Stilte is dus niet het ontbreken van geluid, maar een omgeving waarin de natuurlijke geluiden van het landschap je omgeven. Met koptelefoon of goede boxen te genieten. Sluit je ogen en je bent in een lang voorbije zomer in een hoeve-tuin met huiszwaluwen, zwaluwen, duiven, roeken, bijen en sprinkhanen. Een klanklandschap van vierhonderd en tien seconden, 6 minuten 48″.
Nog een beetje vroeger, bij het zomerse ochtengloren is het nog stiller. Bijna geen wind meer. Alleen een ver beekje denk ik. Einde van de nacht. Dit landschap kon je vroeger ook nog horen bij zonsopgang aan de rand van de stad en is nu helaas vrijwel geheel verdwenen. De vogels zwijgen. Ze zijn er niet meer. Hier hoor je een grote diversiteit omdat dichtbij en de verte maar ook de breedte het waarnemen vervolledigen. Een verloren landschap? De kinderen en kleinkinderen van onze kinderen hebben misschien alleen nog deze opname als herinnering. Ongemonteerd. Zoals het toen was.
Kijken met de oren moet beloond worden. Daarom deze wondermooie opname van twee nachtegalen. Allerlei informatie over deze wondere vogel vind je zeker bij Natuurpunt. Wie hem hoorde zingen, vergeet het nooit. Luscinia megarhyncos heet hij in het latijn. Deze twee zangers zijn bijzonder dichtbij opgenomen, een prachtig document uit het BBC-geluids-archief.
Beatrice Harrison was een bekende Britse cellist. In haar tuin in Oxted zat een nachtegaal die bleef zingen terwijl Beatrice zat te repeteren. Dat bracht haar op de idee om een duet live uit te zenden op de BBC. Meer dan 1.000.000 luisteraars konden op de radio luisteren naar een cello-uitvoering van Songs my mother taught me (Dvořák), Chant Hindu (Rimsky-Korsakov) and the Londonderry Air (the tune of Danny Boy) met nachtegalengezang ertussendoor. De respons was overweldigend. In de weken die volgden op de uitzending ontving Beatrice Harrison meer dan 50.000 brieven van verrukte luisteraars. Zondermeer het meest succesvolle nachtegalenconcert ooit.(bron: Natuurpunt)
Vroeger hadden volgens de volksmythologie zowel de nachtegaal als de hazelworm elk één oog. Beide konden goed met elkaar opschieten. Toen de nachtegaal op een bruiloft was uitgenodigd, stal hij het oog van de hazelworm zodat hij met twee ogen op het feest kon verschijnen. De hazelworm was woest en vastbesloten om zijn oog terug te pakken wanneer de nachtegaal sliep. De nachtegaal wou het oog echter kost wat kost houden en besloot daarom nooit meer te slapen. En sedertdien zingt hij dag en nacht, om niet in slaap te vallen.(bron: Natuurpunt)
Een Europese studie uit 2008 onderzocht de voorbije 26 jaar de status van 124 algemene vogelsoorten. De conclusie was alarmerend: 56 soorten (45%) gaan er in 20 Europese landen op achteruit. Wie kreeg op Europese schaal de zwaarste klappen? Kuifleeuwerik (- 95%), kleine bonte specht (- 81%), patrijs (- 79%), draaihals (- 74%), tapuit (- 70%), nachtegaal (- 63%), zomertortel (- 62%), matkop,(- 58%), kievit (- 51%) en Europese kanarie (- 41%).(bron: Natuurpunt)
Richt je tuin in als lustoord voor het gevogelte. Nu de winter voor de deur staat kunnen ze menselijke hulp goed gebruiken. Hou je geliefde katten ’s nachts binnen. Laat de luister-landschappen weer live leven in je nabijheid.
Vogels
De taal behoort aan de vogels
ik ben te mens om te vliegen
ik sta als een huis op de wereld
gebouwd en dik uit aarde
ik ben ongeveer degene
die schuilgaat binnen de muren
en uitvloeit achter de ramen
van de blauwe achterkamer
het geurt er naar mest en naar liefde
er staat een plant in een kooi
de taal behoort aan de vogels
de mens schuilt weg in het woord –
Gerrit Kouwenaar (1923-2014)
uit: Hand o.a. (1956)
De luisterlandschappen zijn eigendom van de BBC-soundeffects en mogen alleen voor persoonlijk gebruik of onderzoek gecopieerd worden. Voor commerciële doeleinden neemt u best contact op met de BBC.
'I am looking for life…Like ashes are very good materials for glazes. But the glaze on a pot is only a coat; the beauty that’s behind is the clay body, like a soul in a person. Sometimes the person who makes the pot is also a contributing factor. And the fire too. If you have an electric kiln it only radiates fire; it is not live fire. It doesn’t matter how hard you try, what comes out..is artificial. The kiln is like a womb, like a mother.' (Quoted in Judy Thompson Ross, Down to Earth. Canadian Potters at Work, 12-15).
In juni 2020 overleed de 83-jarige Chinees-Canadese kunstenaar Wayne Ngan. De schoonheid van zijn werk zal hem lang overleven. Woorden zijn vluchtiger dan klei, maar in de oven van de verbeelding raken ze elkaar.
When Wayne Ngan arrived in Vancouver from his native China at the age of thirteen, he was encouraged to go on to the Vancouver School of Art. Although Ngan was especially interested in painting, he enrolled in the least expensive studio course, pottery. Graduating with honours, Ngan set up his own pottery and sculpture studio, began to teach, and gave pottery workshops. Later, he settled on Hornby Island, off the west coast of British Columbia. This move signalled a turning point in Ngan’s development as a craftsman, since it established his dedicated commitment to ceramics and initiated the process of integrating his craft with his environment. Within this stimulating island environment, Ngan renewed his interest in his Oriental heritage, and began experimenting with raku pottery, salt glazes and Chinese brush techniques.
Sung dynasty inspired wood-fired kiln
Preferring the spontaneity and directness of ancient Oriental pottery, Ngan studied in China and Japan and was particularly impressed by the pure forms and etched decorative surfaces of China’s Song dynasty and Korea’s El dynasty. On his return to Hornby Island, he adapted these pottery styles and techniques to his own ceramic vessels.
Five Sculptures Painted Plate Stoneware; slip painting 8x37x37 cm
Pottery is at once the simplest and the most difficult of all the arts. It is the simplest because it is the most abstract.
[T]he art is so fundamental, so bound up with the elementary needs of civilization, that a national ethos must find its expression in this medium.
Pottery is pure art; it is art freed from any imitative intention … pottery is plastic art in its most abstract essence.
Many potters state that one of their first memories of working with clay was as a youngster. Wayne Ngan is no exception. The celebrated artist remembers that as a child he dug clay with his own hands creating objects to amuse him while his mother worked in the rice paddies. At the age of fourteen, he immigrated to Vancouver with his grandfather. Some years later he briefly studied at the Vancouver College of Art before leaving the city to build a home and studio on Hornby Island in 1967. Over the years he traveled to China and Japan studying ancient ceramics and the secrets of wood firing kilns. Back in his studio he repeatedly threw the shapes he admired until he had perfected them. His goal then, as now, is to create pure shapes with minimal decoration based on those from the Sung Dynasty and the Yi of Korea that are alive.
‘Working with clay is, I think, part of my nature. It is easy, the most flexible medium I can imagine. Through clay I can touch all four basic elements: earth, water, fire and all, and bring those four elements back to life.’
Het staartje van de academie, o ja, pottenbakken, weggezet als naarstige bezigheid van de dames die ook iets artistiek willen. Inderdaad een vrouwelijke kentrek: aarde en vuur verenigen maar vaak tot het utilitaire herleid omdat het resultaat eerder de keuken en het huiselijke zou oproepen dan het artistieke. Te weinig vertrouwd met het direkte contact van handen en aarde spreekt voor het mannelijke element in de expressie deze kunstvorm een vrouwelijke taal en net daardoor ontstaat het onverdiende wantrouwen.
Een stille feestdag om door huis en tuin te dwalen, het oog in de hand. Op de televisie geen vrolijk voorbijstappende ‘zorgende’ machten, maar nog een lesbord van de eerste Italiaanse les, en op het salontafeltje de schriften en het cursusboek van kleinkind en vriend die, uit puur heimwee naar Italië, vandaag met hun cursus zijn begonnen. ‘Primi contatti’. Het lijkt wel een betoog over het virus maar de ‘Colomba Classica’ van Pasticceria Flamigni staat er nog mooi ingepakt bij. In feite een paascake in duiven-vorm, Colomba di Pasqua, de tegenhanger van twee Italiaanse kerstdesserts, panettono en pandoro, hier gedecoreerd met geconfijte sinaas. Of voor de liefhebbers in slecht Google-Nederlands vertaald: ‘Met gist, verse eieren, boter en gekonfijte sinaasappelschil onder een korst van hazelnoot-massa met amandelen en ruwe suiker. ‘ Een vredesduif naar Italiaanse smaak uit liefde ingevoerd vanuit een bijna verlaten Rome. Città aperta. Primi Contatti’!
Beetje verder in de nog stille keuken enkele lege bokaaltjes waar het licht in speelt. Orange marmalade met whisky en appelen-mousseline ter zaliger nagedachtenis. Hun leegte en doorzichtigheid met de bijna vrolijke doelloze etiketten veroordeelt ze tot de glasbak waarna vermalen en smelten hen zal omtoveren tot een of twee glanzende nieuwe nog te vullen wedergeboren bokaaltjes of als vorm in die richting ten dienste van hongerigen of dorstigen. Een vreemd gevoel van ‘eeuwig leven’ als je dat met het eigen bestaan en lijf begint te vergelijken. Of hoe de tijd of vuur het ons-restende tot grondstof zal versmelten en het ‘ik’ weer in de kolkende scheppingsdrang en anonieme groeikracht zal opgaan. Stilleven voor enkele bokaaltjes als aanleiding.
Loop je de tuin in dan zie je de net gearriveerde ‘Sinningia speciosa’ kelkjes blauw-paars te wezen, oorspronkelijk uit de tropische Braziliaanse wouden en in Europa als kamerplant gehouden. Je mag ze ook met de familienaam Gloxinia speciosa aanspreken. Anderen beweren dat het Kaapse primula zijn, maar ongeacht hun identiteit is hun blauw-violet van een bijzondere schoonheid, net zoals het smetteloze wit van de hortensia’s die daarna in crème-kleurig pistache uitdoven.
Op het rustbed kom je onder het gebladerte van een fluweelboompje terecht. Zie je misschien voor de eerste keer de structuur van hun gekartelde bladeren, voel je de beving van het boompje bij een briesje. Komt de zon door een opening in een seconde-schittering je verblinden maar ben je ook dadelijk weer onder het groene scherm, beschut voor de buitenwereld.
Fluweelboompjes wandelen door de tuin, komen op de meest onverwachte plaatsen weer boven en vullen het hevig groen van de varens aan met hun zachte lange vingers.
Kijk je vanuit de pergola dan tekenen de tachtigjarige stammen van de blauwe regen fraaie lijnen en lussen voor het landschap. Ze schrijven mysterieuze letters die je slechts langzaam leert lezen. Het kunnen best tekeningen zijn, of de wegen op een landkaart waarlangs je in Anderland terecht komt. Maar uitgekeken ben je nooit.
Net voor je weer het huis opzoekt, schuiven de wolken weg en veegt de zon over de metalen buitentafel. Met al die prenten in je hoofd en gelukkig ook enkele op het kaartje van je fototoestel blijf je je verwonderen hoe weinig wij werkelijk zien in het dagelijks verschuiven van de tijd. Uitgekeken ben je nooit.
Voeg daarbij de prachtige geluiden van duiven die vanuit het niets een onbeschrijfbare muziek maken, eerst met die onnavolgbare vleugelslag dan met hun repetitieve kort-lang-kort keelgeluid en daarna met hoge snel repeterende vleugelbewegingen weer de lucht ingaan. Opstuivende vogels. Nooit kan een componist dit verlangen naar de hemel ook maar benaderen. Om maar te zwijgen van het stillere maar teder snel aanvliegen van mezen, mussen en vinken, soms aangevuld met een zeldzame merel die in een scheervlucht uit het niets verschijnt. Van de Colomba Classica naar de ware luchtgedaanten waarin de Geest zich al eeuwen verschuilt.
Een gewone namiddag was het, zonder parades, maar met een overschot aan schoonheid. Een mooie aanvulling met Resphigi’s ‘Gli Ucelli’, de vogels dus. Bijna twintig minuten in de tuin van het hoofd en de aandachtige ziel.
Van 2004 tot 2009 hebben we enkele onderwerpen samengezet die zich over meer dan één bijdrage uitstrekken. Later zullen we deze lijst aanvullen. Zo kun je makkelijker uitgewerkte thema’s lezen. Je vindt deze collectie bovenaan bij ‘UITGEWERKTE ONDERWERPEN of via de link hieronder
In de stilte 