Op zoek naar een verklaring voor het succes in de kunst van dit bijbelse verhaal wordt meestal gewezen op de allegorische veelvuldige in- en uitgangen van het scenario. Voor katholieken was het nu eenmaal een onderdeel van de heilige schrift terwijl het voor hedendaagse voorvechters van vrouwenrechten ook duidelijke mogelijkheden tot interpretatie biedt.
Was Judit(h) niet een symbool voor Maria die het tegen de duistere machten van de duivel opnam, of voor de Kerk als bruidegom van Christus?
De tekst uit het verhaal: ‘De Heer heeft hem neergeslagen door de hand van een vrouw,’
wijst in die richting maar laat de dubbelzinnigheid open of ‘de hand van een vrouw’ hier als troostprijs of statement bedoeld is, zoals: ‘zelfs de kracht van een vrouw volstond om het kwade te overwinnen’ – uiteraard met hulp van hogerhand-.

‘Toch is het ongetwijfeld zo, dat Judith in de middeleeuwse christelijke wereld een bekende figuur is geweest, een bekendheid die ze in de eerste plaats te danken had aan haar symbolische betekenis. Het is immers vooral door de gangbare typologische verklaring van het Oude Testament dat de bijbelse heldin een vertrouwd beeld is geworden in de iconografie van de middeleeuwen en daardoor reeds vroeg op de gemoederen inwerkte. In de religieus geïnspireerde literatuur zowel als in de beeldende kunsten wordt Judith, dikwijls samen met Jaël en Esther, in verband gebracht met Maria, of zelfs uitsluitend als prototype van de moedermaagd geciteerd: haar overwinning op Holofernes symboliseert de overwinning op de duivel.’

(Het Judith-thema in de Nederlandse lettrkunde De rederijkersperiode, Anne Marie Musschoot, Jaarboek De Fonteine Jaargang 1969-1970 (1972) )

https://www.dbnl.org/tekst/_jaa005196901_01/_jaa005196901_01_0002.php

In datzelfde artikel hierboven geciteerd las ik dat een van de opvallende kenmerken van het toneel der rederijkers in de 16de eeuw de vermenging is van abstracte redeneerzucht en verheven aspiraties met plat realisme. Bij een spektakel ter ere van de intocht van de Spaanse kroonprins in 1549 in Doornik werd de rol van Holofernes gespeeld door een ter dood veroordeelde die van zijn ‘tegenspeelster’ enkele rake klappen kreeg en hem daarna resoluut het hoofd afhakte met een kromzwaard. (!) Filips II glimlachte ‘discreet’ en wendde zelfs het hoofd niet af, vertelt de kroniek.

Honderd jaar later voert Vivaldi in zijn Juditha Triumphans als allegorie ten tonele:

‘Judith blijkt ook in de tijd van Vivaldi een veelgebruikt icoon te zijn geweest voor uiteenlopende doeleinden. Vivaldi heeft zijn oratorium geschreven als allegorie op de oorlog van zijn geboorteplaats Venetië tegen de Turken, die Corfu belegerd hielden. Judith staat daarin symbool voor Venetië, terwijl Holofernes de Turkse sjah representeert. Vivaldi maakt van Judith een heldin in een Christelijke context en gebruikt haar vanuit zijn eigen politieke overtuigingen, waarin hij Judith neerzet als strijdster, femme forte en deugdzame vrouw.(uit samenvatting van master scriptie J.A.M. Dekker, universiteit A’dam.)’

Natuurlijk krijgt ook de lijfelijke figuur van Judith alsmede haar nacht met Holofernes de nodige pictorale aandacht, vooral bij Noord Europese kunstenaars. (Vlaanderen, Nederland, Duitsland) Het uitbeelden van haar naaktheid was in de zestiende eeuw in Italië nog onmogelijk gebleken:

‘In Italien dagegen war es im 16. Jahrhundert offenbar kaum möglich gewesen, Judith als Akt darzustellen; selbst von Künstlern des 17. Jahrhunderts wurde sie allenfalls in Venedig mit entblößter Brust gezeigt. Dagegen stößt man in Deutschland und den Niederlanden auf zahlreiche Wiedergaben der entblößten Heldinstößt. Dabei machte es keinen Unterschied, ob die Auftraggeber oder Künstler der katholischen Kirche oder der protestantischen Konfession angehörten; in beiden wurde die Heldentat Judiths – trotz Luthers Degradierung zur Parabel – als vorbildhaft angesehen und sowohl bildnerisch als auch in Predigten gepriesen, wobei sie v.a. durchihre Frömmigkeit wie ihre Entscheidung zum politischen Handeln zur Leitfigur wurde.

Die ikonographische Innovation der nackten Judith-Darstellung schreibt Straten dem künstlerischen Bedürfnis zu, Personen unbekleidet zeigen zu wollen. Dabei wird die Heldin auf ihren Körper sowie ihre Attribute reduziert. Die Bedeutung der Aktdarstellung soll somit ambivalent sein: zwar knüpft die Nacktheit sowie die zumeist kontrapostische Haltung der Dargestellten an antike Ideale an, gleichzeitig wird Judith dem Betrachter durch eben diesen Umstand des Unbekleidet seins auch näher gerückt. Dabei sei die „Widersprüchlichkeit zwischen Realitätsbezogenheit und deren gleichzeitiger Transzendierung“ typisch für das Zeitalter der beginnenden Renaissance. In dem die nackte Judith in die Nähe antiker Göttinnen rückt, wird zugleich die Tugend der Castitas, die in ihrer Personifizierung gesehen wurde, in frage gestellt. Einige Darstellungen zeigen Judith mit verrutschter, ungeordneter Kleidung oder sogar in engem Kontakt mit Holofernes, wodurch die Darstellungen etwas Anzügliches bekommen.’
(Die Gestalt der biblischen Judith in der Kunst des 19.Jahrhunderts – von der Heldin zur femme fatale, Magisturarbeit zur Kunstgeschichte, Kathrin Reining)

Klik om toegang te krijgen tot 12270v0-orig.pdf

Dat eeuwige gevecht tussen ‘Realitätsbezogenheit’ en haar ‘Transzendierung’ stelt zich zeker bij het begin van de rennaissance.
In tegenstelling met de beeldvijandige protestantische opvatting beroept de kunstenaar zich op het antieke voorbeeld en benadert Judith de antieke godinnen, maar wordt tegelijkertijd de deugd van kuisheid die in haar personificatie werd gelegd in vraag gesteld.
Enkele voorstellingen tonen Judith in wegglijdende, ongeordende kledij, of zelfs in nauw contact met Holofernes waardoor die voorstellingen een beetje een aanstootgevend karakter krijgen. Wordt in Noord Europa Judith als naakt voorgesteld dan komt de bijbelse betekenis op de tweede plaats.
Het spel van de verleiding, de belangstelling voor anatomisch in detail getrouwe vrouwenlichamen en de erotische blik – zowel van Holofernes als die van degene die Judith bekijkt, komen op de voorgrond.

Een andere tendens in Noord Europa is een nieuwe interpretatie als iemand van de zogenaamde ‘sluwe vrouwtjes’. (‘listigen Weiber)
Sinds de zestiende eeuw duiken daar in zeer geliefde gravures Judith-voorstellingen op die noodlottige gevolgen van vrouwelijke macht en list schilderen. Hiervoor worden bijbelse en wereldlijke verhalen als die van Adam en Eva, Samson en Delila, David en Batsheba, Salome en Johannes de Doper, Phyllis en Aristoteles alsook de raadselen van de koningin van Saba en de verleiding van koning Salomon gebruikt als idolatrie door hun heidense vrouwen als illustratie van vrouwelijke macht en mannengekte te gebruiken.

Naast deze voorbeelden waar de verbinding met mannen door de genoemde vrouwen gevaarlijk wordt, voert men ook vrouwen op die het geloof van hun volk in gevaar brengen. Judith, Esther en Suzanna werden hiervoor gekozen.
Daarbij werden grenzen die het onderscheid tussen als ‘listig’ aangeduide vrouwen en diegenen die door godsvrucht hun doel bereikten in de opvattingen van de 16de eeuw, niet duidelijk omlijnd.
Judith bleef meestal in hoofdzaak positief voorgesteld omdat haar dapper en godvrezend optreden niet zo vlug als ‘listig’ maar meer als moedig werd geduid.

De ambivalantie van Judith’s reddende daad, die door het uitspelen van haar vrouwelijke aantrekkingskracht als door het gebruik van een list haar opdracht vervulde, maakte van haar in de Vroegmoderne tijd een moeilijk personage.
Zowel haar schoonheid en haar erotische uitstraling als het ‘subversieve potentieel’ van Judith lieten kunstenaars aansluitend op haar terugvallen. Omdat Judith’s daad niet alleen de redding van haar volk maar tegelijkertijd het in gevaar brengen van mannelijke overheersing inhoudt, werd ze een ambigue figuur en dat door haar uitzonderingspositie onder de vrouwen als door haar eenmalig aktief optreden zoals het bijbelverhaal aantoont.
Zo speelt Judith, in tegenstelling met David, na haar reddingsoperatie geen rol meer in het openbare leven en trekt ze zich weer in haar privé-leven terug.

Door de populariteit van het thema werd het voorstellingsspectrum van het bijbelverhaal weer verbreed: naast het geïsoleerde beeld van Judith met Holofernes’ hoofd koos men ook voor de voorbereiding van haar tocht naar het vijandelijk kamp, de onthoofding, de terugweg van Judith met haar dienstmaagd, alsook de triomfantelijke terugkeer naar Betulia waar het hoofd van de vijand werd tentoongesteld, tot het verdrijven van de vijand, vaak in hetzelfde beeld als de het centrale gebeuren.

In een boeiende studie: ‘The sword of Judith, Judith studies across the disciplines’, te raadplegen via ‘Open book publishers’ (onderaan de verwijzing) wordt o.a. gewezen op ‘Judith imagery as Catholic Orthodoxy in Counter-Reformation Italy. Een invalshoek die hier zeer het vermelden waard is, of hoe een reeks van 28 Lateraanse Judith- fresco’s van Guerra en Nebbia een duidelijke ‘programma’-bedoeling heeft:
‘The point is clear: Judith is a historical personage and a prototype of both Ecclesia Militans and its pope, who will ensure the defeat of their heretical enemies.’
Ook de Maria-typologie komt hier uitvoerig ter sprake.

https://books.openedition.org/obp/972

En zo merken we dat het ’verbeelden’ van een discutabel bijbelverhaal ons meeneemt naar wat de mens dreef, drijft en zal blijven drijven: zijn wedervaren als een reis naar talrijke essenties vorm geven zodat het de korte tijd van ons verblijf overstijgen kan en ook de komenden weer aansluiting biedt en zin om de reis verder te zetten. De vragen blijven dezelfde, de antwoorden moeten telkens weer opnieuw gevonden worden.

‘Once, quite by accident, I opened a Bible with a postcard stuck in it at the story of Judith in the Apocrypha. Judith was the Jewish heroine who saved the Jews by killing Holofernes who was the general of the army besieging them. She dressed up as a prostitute and went to his tent and murdered him. And I was always amazed that she was considered to be a good woman – her motivation too in doing this. And then I discovered reading the story that her husband had died and she was in a state of grief and the rage of grief and somehow she had nothing to lose and she used the power of that grief and anger to carry out this incredibly brave act. So I wrote the poem in her voice’

Judith (1994)
Vicki Feaver (1943-)

Wondering how a good woman can murder
I enter the tent of Holofernes,
holding in one hand his long oiled hair
and in the other, raised above
his sleeping, wine-flushed face,
his falchion with its unsheathed
curved blade. And I feel a rush
of tenderness, a longing
to put down my weapon, to lie
sheltered and safe in a warrior’s
fumy sweat, under the emerald stars
of his purple and gold canopy,
to melt like a sweet on his tongue
to nothing. And I remember the glare
of the barley field; my husband
pushing away the sponge I pressed
to his burning head; the stubble
puncturing my feet as I ran,
flinging myself on a body
that was already cooling
and stiffening; and the nights
when I lay on the roof – my emptiness
like the emptiness of a temple
with the doors kicked in; and the mornings
when I rolled in the ash of the fire
just to be touched and dirtied
by something. And I bring my blade
down on his neck – and it’s easy
like slicing through fish.
And I bring it down again,
cleaving the bone.

The poetry Archive: https://www.poetryarchive.org/poem/judith