Als kind uit de tweede wereldoorlog is mij de geschiedenis dierbaar gebleven die ons, meer dan de begrijpelijke vooringenomenheid, wegen tot verstandhouding kan zichtbaar maken. Herinneringen aan een fantastische geschiedenisleraar die voor ons het ontstaan van een verenigd Europa zichtbaar maakte in de vroege jaren zestig en de snelheid waarmee commentatoren allerhande dagelijks hun stellingen (moeten) poneren, vormen een goede combinatie om te proberen waan en werkelijkheid van elkaar te scheiden. Lectuur is daarbij een goede gezel, in dit geval een boek van historica Janine Henriëtte Jager ‘Tussen Rusland en Europa’, ‘Russische debatten over de intelligentsia, de staat en de natie in de jaren 1908-1912’, uitgeverij Jan Mets Amsterdam, 1998. De datum verraadt de toenmalige actualiteit waarin na 1989 een ‘ander’ Rusland vorm zou krijgen na het verdwijnen van de Sovjet-Unie. Het begrip ‘tussen Rusland en Europa’ heeft een duidelijk historisch verloop. Het brengt ons enige klaarheid in de soms ‘vreemde’ uitdrukkingen die de huidige machthebber(s) in allerlei uitspraken debiteert. Wil je de hoofdrolspelers begrijpen dan is enige kennis van het (historisch) decor wellicht nuttig ook al is de aanblik van het echte decor onmenselijk en in onze ogen onbegrijpelijk.

'Het Russische Europabeeld was in veel opzichten het spiegelbeeld van het Europese Ruslandbeeld.  Ook in de Russische denkbeelden van Europa kwamen emoties van minachting, vrees en bewondering voor, maar in een andere rangorde.  In het Russische geval was eerder sprake van een minderwaardigheidscomplex.  Respect en vrees voor Europa voerden meestal de boventoon.  Daarbij was echter tegelijkertijd een soort basso continuo hoorbaar waarin zelfoverschatting, minachting voor het Westen en een messianistisch zendingsbewustzijn naar voren kwamen. 

De verdeeldheid in Europa over Rusland vond haar parallel in vaak nog grotere Russische onenigheid over Europa.  Evenmin als de andere Europeanen waren de Russen het onderling eens of hun vaderland tot Europa gerekend moest worden. Europa was een voorbeeld maar niet zelden van de afschrikwekkende soort. Ook hier vond partijvorming plaats en stonden de aanhangers van het Westen tegenover de slavofiele tegenstanders ervan.  De denkbeelden van Europeanen over Rusland en van Russen over Europa werkten op elkaar in en versterkten het ingewikkelde karakter van hun onderlinge verstandhouding.' (p17-18)

‘Het Europese Ruslandbeeld en het Russische Europabeeld werden gekenmerkt door een sterke overdrijving van de verschillen tussen Rusland en het Westen. Deze verschillen waren echter aanzienlijk en vonden hun oorsprong in de Middeleeuwen. 
De eerste Russische staat, het Rijk van Kiev, kon zich omstreeks 1100 nog als een gelijkwaardige partner beschouwen van de staten in westelijk Europa. Het onderhield daarmee ook levendige culturele en economische contacten en was door huwelijkse banden gelieerd aan andere Europese vorstenhuizen. Voor de latere verhouding tussen Rusland en het Westen was het van grote betekenis dat Rusland in de 10de eeuw vanuit Byzantium gekerstend was en deel zou blijven uitmaken van het oosterse christendom. Het werd door Byzantium ondergedompeld in een religieus-politieke cultuur, gekenmerkt door autocratisch bestuur en een hooghartige afkeer van het Latijns-katholieke Westen. ‘ (p.18)

'Rusland bleef echter verstoken van directe deelname aan de Grieks- Byzantijnse beschaving omdat het christendom in de volkstaal aan de Slaven werd verkondigd. Voor 1700 waren er nauwelijks Russen die Grieks, laat staan Latijn kenden. Rusland kwam daardoor gemakkelijk in een cultureel isolement terecht. De invloed van de scholastiek, de renaissance, het humanisme en de reformatie drong er nauwelijks door. Door de Mongoolse verovering in de 13de eeuw was Rusland grotendeels afgesneden geraakt van contacten met het Westen en Byzantium. In de daaropvolgende twee eeuwen ontwikkelde Moskovië zich in een langdurige strijd tegen de Mongolen en de andere Russische vorstendommen tot de machtigste staat in dit gebied. 

Het christelijke Moskovië had in de ogen van westerse waarnemers die het land tussen 1500 en 1700 bezochten, meer weg van een oosterse of Aziatische despotie dan van een Europees land. Deze indruk werd nog versterkt doordat de Russen behagen schiepen in hun culturele apartheid en nationaal—religieuze exclusiviteit. Na de val van Constantinopel in 1453 pretendeerde Moskou de enig overgebleven hoeder van het ware geloof te zijn. De Moskouse grootvorst liet merken dat hij zich als de opvolger van de Byzantijnse keizer beschouwde en noemde zich voortaan tsaar (caesar). De Byzantijnse dubbele adelaar werd als staatkundig embleem overgenomen. De Russen zagen hun Moskou als het ‘Derde en laatste Rome’. Hoewel zulke messianistische en antiwesterse denkbeelden zich niet werkelijk ontwikkelden tot een invloedrijke staatkundige ideologie, bleef een behoudende, in zichzelf gekeerde, xenofobe mentaliteit lang kenmerkend voor het Russische geestesleven.' (p18-19)

'Bij de culturele verschillen hadden zich rond 1600 vele andere gevoegd. Het oostelijke deel van Europa, en Rusland in het bijzonder, was in de late Middeleeuwen in sociaal, economisch en technisch opzicht sterk achter geraakt bij het Westen, dat op het gebied van handel, nijverheid en urbanisatie een grote bloei doormaakte. De Oost-Europese steden boeten aan belang in, de boeren raakten in lijfeigenschap. Alle westerse reizigers naar Rusland berichtten over de bekrompen achterlijkheid, de smerige armoede en de barbaarse hardheid van het Russische leven, maar ook over de overvloed aan natuurlijke rijkdommen van dit onmetelijke land. Deze verschillen zorgden ervoor dat het Westen en Rusland een steeds intensiever contact met elkaar zochten. De Russische heersers beseften dat hun land zich niet tegenover Europese mogendheden als Polen of Zweden kon handhaven zonder westerse wapens en techniek. Voor het Westen zou Rusland een belangrijke leverancier van grondstoffen zijn. Het vormde ook een potentiële bondgenoot tegen Europa’s voornaamste vijand, de Turken.'(p.19)

'De dubbele identiteit van Rusland als Europees en als Aziatisch land vond haar neerslag in de imperiale ideologie die onder de opvolgers van Peter de Grote verder werd uitgewerkt. In de 18de eeuw ontstond naast het Woord roesski (‘Russisch' in engere zin) ook de term rossiski, ter aanduiding van alles wat tot het Russische imperium behoorde. Het contrast tussen Aziatisch Rusland als een ver en vreemd wingewest en het Europese Russische moederland werd versterkt door de verschillen in geografische,etnografische en culturele gesteldheid zoveel mogelijk te accentueren. In de I8de-eeuwse Russische atlassen en geografische literatuur werd het uitgestrekte gebied ten oosten van de Oeral meestal ook niet met zijn oorspronkelijk Russische naam Sibir (Siberië) aangeduid, maar bij voorkeur met de veel exotischer klinkende en uit de westerse geografische terminologie afkomstige naam Groot Tatarije. Hoever deze Russische imitatie van het Europese kolonialisme ging, bleek bijvoorbeeld uit de wijze waarop in Rusland tot ver in de 19de eeuw over Siberië werd geschreven als ‘ons Mexico’, het ‘Russische Brazilië’ of ‘ons Oost-Indië’.'(P.20)

'Als gevolg van Peter (de Grote)'s hervormingen in de 18de eeuw ontstonden er grote tegenstellingen binnen de Russische samenleving. Een kleine aristocratische bovenlaag had kunnen profiteren van de hervormingen en verwesterde. Daardoor vervreemdde zij steeds meer van de rest van de bevolking,die voornamelijk bestond uit ongeletterde en arme boeren-lijfeigenen. De hervormingen hadden hen alleen meer ellende gebracht en zij bleven vasthouden aan de oude Russische tradities en levenswijze. Niet alleen tussen elite en volk, ook tussen elite en staat ontstond een diepe kloof. Peter (de Grote) had de adel tot levenslange dienst aan de staat gedwongen. Toen deze verplichting in 1762 verviel, ontstonden er politieke meningsverschillen tussen de aristocratische leisure class en de eveneens aristocratische kaste van professionele bureaucraten. De verwesterlijking veroorzaakte een groeiende behoefte aan meer vrijheid en sommige edellieden begonnen de almacht van de autocratische staat en de schrijnende sociale en politieke misstanden te bekritiseren.'(p.22)

‘Catharina de Grote heeft tijdens haar heerschappij (1762-1796) geprobeerd dit ‘denkend deel van de natie’ voor zich te winnen door Rusland open te stellen voor de ideeën van de Franse Verlichting. De massale boerenopstand in 1772-1774 onder leiding van de Donkozak Jemeljan Poegatsjov , die vooral tegen haar bewind was gericht, deed haar echter weer terugkrabbelen tot een veel behoudener politiek. Van haar pogingen om Rusland een moderne staatkundige en maatschappelijke structuur te geven kwam weinig terecht. Catherina verloor haar enthousiasme voor verlichte idealen volledig toen bleek dat zij in Frankrijk tot een grote revolutie hadden geleid waarbij de koning werd onthoofd. Aan het einde van haar regeerperiode gedroeg zij zich als een fervent bestrijdster van westerse politieke en maatschappelijke denkbeelden en was Rusland het meest conservatieve bolwerk op het vasteland in Europa.’

'Ideeën laten zich echter moeilijk uitroeien.  De Verlichting was de eerste westerse geestelijke beweging die Rusland diepgaand heeft beïnvloed.  Dit was mogelijk omdat er tegen het eind van de 18de eeuw een aristocratische intelligentsia was ontstaan die zich, naar Europees voorbeeld, verlicht en kosmopolitisch opstelde, zich ook niet noodzakelijk met de belangen van de Russische staat identificeerde en eigen gedachten ontwikkelde over Ruslands toekomst en plaats in de wereld. De hervormingen van de 18de eeuw legden zo de kiemen voor het ontstaan van een fundamentele controverse over Ruslands nationale identiteit en de noodzaak tot een modernisering naar Europees model.'  (p 23)

Enkele belangrijke ideeën uit het boek van Janine Henriëtte Jager, ‘Tussen Rusland en Europa ‘ om het conflict tussen twee buurlanden, met Europa op de achtergrond, te benaderen. Hopen we maar dat in onze scholen en universiteiten weer dezelfde bevlogen leraars de kans krijgen om met het vak geschiedenis de toekomenden te helpen bij het begrijpen van elkaars verleden om een vredevolle toekomst te bevorderen. Niet op het slagveld wordt de toekomst beslist maar in scholen en universiteiten is het te doen met alle gevolgen vandien als het ‘gelaten’ wordt.