Opgesloten kun je het niet noemen, eerder ‘belemmerd’ in ruimtelijke beweging’, maar met vanop jouw Spaanse balkon uitzicht op het strand en de zee tot aan de horizon, breedbeeld dus, mag je inderdaad niet wanhopen. ‘No hay mal que por bien no venga’, of ‘Er is geen kwaad dat ook iets goeds meebrengt’.
Aangevuld met boeken, levenswegen en bewegende beelden op de laptop en het geluid van de golven ben je meteen in de sfeer van het vijftiende eeuwse Siena in Italië , inzonderheid bij de schilder met de muzikale naam Giovanni di Paolo di Grazia.
We hebben geen zelfportret van de kunstenaar die leefde (bij benadering wat het geboortejaar betreft) van 1395/1399 tot1482 maar zijn vroeg werk was stevig in de traditie van de Siënese school geworteld met namen als Gentile da Fabriano (uit Fabriano-March afkomstig, maar in 1425-1426 in Siena werkzaam) , Sassette, Taddeo en Andrea di Bartolo en Gregorio di Cecco en vele anderen.
Niet alleen bekwaamde hij zich in het schilderen op panelen, fresco’ s, linnen, maar ook als illustrator, miniaturist, boekverluchter van getijden-boeken en zangpartituren voor de eredienst en persoonlijk gebed of meditatie, of met illustraties bij Dantes’ werk werd hij bekend . (klik op onderschrift om te vergroten)

Keikoppen waren het daar in Siena, een schildersgilde die niets of tamelijk weinig moest weten van de moderniteiten uit Firenze met artiesten als Giovanni di Simone Guidi Casai, in de wandeling aangesproken als Masaccio. Geen ‘schijnlichamen‘ meer waren het die hij schilderde om een term uit Dante’ s vagevuur te gebruiken, maar lichamen van vlees en bloed op de fresco’ s van de Brancacci-kapel, of op dit paneel uit een Pisa-altaargeheel. (klik op onderschrift voor vergroting)

Het realisme van de figuren, licht en donker, perspectief, vul maar aan. Zijn gekruisigde Petrus is geen heilige Petrus maar een mens zoals wij. Het Quatrocento is op weg naar een nieuw tijdperk.
Maar niet in Siena. Nieuwlichterij zou niet aan hen besteed zijn.
Of vergissen we ons en hebben we enkele eeuwen verkeerd gekeken?

This multi-panel altarpiece (polyptych) was painted to decorate a chapel in a church belonging to the Augustinian order, possibly in Cortona. Saint Nicholas of Tolentino was canonized in 1446 and wears the Augustinian habit. The altarpiece would have been completed with five pinnacles showing the evangelists and Christ, a base (predella) showing the history of Saint John the Baptist, and pilasters with small figures of saints. The archaizing style, with highly stylized figures on a gold background, is indicative of Giovanni di Paolo’s preference for the work of his great fourteenth-century forebears. (The Met museum NY)

Ik citeer een bepaling die een richting aanwijst:
‘Pendant presque tout le Quattrocento, la peinture siennoise tend à se replier sur elle-même, prolongeant sa glorieuse tradition, naccueillant les nouveautés florentines que dans la mesure où elles peuvent être compatibles avec la tradition, ce que Roberto Longhi nomme « gothique à l’ombre de la Renaissance ».(Les ‘primitifs’ italiens, histoire de l’ art)
De schaduw? Teruggeplooid op zichzelf?

Of is er een andere boodschap in verscholen? Een vormelijkheid die nauw aansluit bij de middeleeuwse ziel en hardnekkige byzantijnse invloeden maar de zgn. moderniteit afwijst uit redenen van spiritualiteit, van inzichten in andere diepten dan de figuratie die ‘echte’ mensen presenteert? Of is onze schilder zelf een uitzondering, zelfs in Siena?
Het moeilijke bijvoegelijke naamwoord ‘onirique’, une singulière atmosphère onirique: stamwoord in het oud-grieks: oneiros, droom. Dus droomachtig, maar in de zin van een visioen. Een dromer, een ziener?

En kijk maar naar dit prachtig paneel waarin Johannes de doper als kind het huis verlaat en de woestijn intrekt. De hoofdpersoon is er tweemaal aanwezig, uit het huis vertrekkend en bovenaan verdwijnend in de dorre onvruchtbare wildernis. Het roze van het kleed en het zacht gele sierlijke schoeisel duiden zijn ‘onschuld’ aan. Hij zal de beproevingen doorstaan terwijl beneden hem de geometrische wereld zich uitstrekt, met een paleis en een villa gedecoreerd. Die aantrekkelijke rijke wereld laat hij achter zich. Het licht aan het veilige vertrekpunt donkert naarmate het onheilspellende van de wildernis duidelijk wordt.

Engelse mooie beschrijvende tekst:
This scene shows the Baptist as a child, carrying his few needs on his shoulder, leaving the familiar city gate to make his way up into the wilderness. Just to his right we see him again, several miles away, but not reduced at all in scale: a giant walking up the steep mountain path. The head and torso of the two figures are almost identical, but as John climbs he slings his bundle over the other shoulder. Thus the spectator has moved with St John, and the foreground landscape becomes the vista opening up below as the child climbs. The picture is about renouncing the city, leaving behind the man-made grid of cultivated fields, its beautiful patchwork of contrasted greens, for a world of wilder forms. Higher up, we glimpse a yet further region – a blue-and-white ice realm, across a dark river, extending to the curved rim of the horizon – all laid in with a scintillating economy of mark.

In een andere versie van dit onderwerp, deze samenvatting:

Ik citeer een Franse kunsthistoricus:
‘Âme encore médiévale, Giovanni se refuse à adhérer aux principes expressifs de la Renaissance, poursuivant un idéal de haute spiritualité douloureuse, d’irréalité effrénée pénétrée d’un souffle religieux archaïque.’

Ik denk dat het eerder een bijna ‘surrealistisch’ aanvoelen is geweest, een weten dat alleen het visionaire, het surreële de mengeling van menselijkheid met het bovennatuurlijke kan verhelderen.
Zoals in het droomtafereel waarin de heilige Nikolaas van Tolentino het wrak van een door de storm geteisterd schip redt. Bovenaan de flarden van masten en zeilen en de bezorgde heilige en daaronder in een zacht licht het wrak met de biddende schipbreukelingen, onderaan de bulten van de opgezweepte golven en een gouden naakte zwemmende verschijning.

In een ander paneel doet de heilige Clara hetzelfde wonder nog eens over, maar duidelijk hangend aan de losgeslagen touwen houdt zij zelf het vaartuig op koers.

Beide ‘reddingen’ zijn visionaire droombeelden terwijl het vervolg van de Johannes de Doper panelen dan weer heel realistisch het verhaal doen van zijn gevangenschap en zijn onthoofding, op vraag van Herodes’ mooie vriendin Salomé, terwijl de disgenoten verschrikt hun ogen bedekken, zijn vrienden hem nog bezochten, waarna zonder enige scrupules het resultaat van de onthoofding wordt getoond. Een bloederig stripverhaal. Maar met stijl, tot in de achterliggende architectuur, perspectief inbegrepen.

Nota: we lazen echter nog een aantekening in een medisch vakblad waarin gemeld dat het paneel van de onthoofde duidelijk liet zien dat er een verschillende bloeddruk in een slagader dan in een ader aanwezig was, waar er toch in deze tijden de stellingen van Galenus bleven gelden die het tegenovergestelde beweerden, ondanks de nieuwe ontdekkingen van de renaissance. Of hoe kunst ook wel eens de wetenschap vooruitloopt.

En tenslotte de schepping van de wereld en de verdrijving uit het paradijs.
This extraordinary panel is widely admired for its brilliant colours, curious iconography, and mystical vitality At the left, God the Father, supported by 12 blue cherubim, flies downward, pointing with his right hand at a circular “mappamondo”, which fills the lower half of the scene. The representation of earth is surrounded by concentric circles, including a green ring (for water), a blue ring (for air), a red ring (for fire), the circles of the seven planets, and the circle of the Zodiac. On the right, in a separate scene set in a meadow filled with flowers, Adam and Eve walk to the right against a line of seven trees with golden fruit. Their heads turn back toward a naked angel, who expels them from Paradise. Below them spring the four rivers of Paradise, which extend to the base of the picture.

This panel is a fragment from the predella of an altarpiece painted for the church of San Domenico in Siena and now in the Uffizi in Florence. Another panel from the same predella is also in the Museum’s collection. The influence of the International Gothic style, especially French miniature painting, can be seen in the figures of the angel, Adam, and Eve, and in the details of flora and fauna.

Al was hij uit het paradijs gezet, overgeleverd aan plagen en ziekten, slachtoffer van oorlogen en willekeur, de droom naar een beter (eeuwig!) leven was een hulpmiddel om de erbarmelijke ervaringen te bemeesteren.
De ziel zelf kon contact maken met het goddelijke, in een innige mystiek raakpunten ervaren (zien als visioen) van die vereniging of gewoon het menselijke verdriet en de tekortkomingen compenseren.

De voorstellingen van deze ontmoetingen concordeerden in de nieuwe wereld moeilijk met het menselijk al te menselijke van de renaissance. Dat zou zich in de schilderkunst zeker nog herhalen: het wereldse werd op zijn tijd geconfronteerd met het spirituele in al zijn betekenissen. Vormen waarin het symbool en het visioen, het dromerige een weg naar het essentiële kon wijzen doen zich ook vandaag nog voor al hebben wij niet meer de illusie van een gelukzalige eeuwigheid voor ons. Het kwetsbare dat we met zijn allen nu aan lijf en ziel ervaren is anderzijds een uitdaging om elkaar -zij het op afstand- tegemoet te komen, om het essentiële te herontdekken, de stilte van het gesloten bestaan ook als rijkdom te kunnen ervaren en de angsten en zorgen te delen zonder voorbehoud. Scio expertum: ik weet door ervaring.

Ook onze wereld is vaak de gouden achtergrond verloren geraakt, maar de schittering van een intense vriendschap, of het ervaren van mooie vergezichten, het afstand doen van onze eigen wanen, het zijn maar enkele voorbeelden die telkens weer het modisch modernisme overstijgen en ons met elkaar blijven verbinden, hoe verschillend we ook (mogen) zijn.

Een van de mooise aanbiddingen der wijzen waar kleuren en compositie (kijk ook naar de achtergrond) een feest zijn voor het oog. Het handje van het kind op de kale knikker van de oude wijze (voorstelling ontleend aan Gentile di Fabriano), en niemand zegt dat hij dadelijk in die mollige teentjes gaat bijten en het joch kraait van plezier hoe sip de voedstervader ook mag kijken. Maria zal haar hand waarmee ze haar mantel dichthoudt moeten loslaten om het kind stevig vast te houden en de mooie dienaar tussen de paarden kan zijn ogen niet geloven. Het zal zijn tijd wel hebben hoor ik de ezel zeggen. De os zwijgt. Maar het geheel spreekt al ongeveer 560 jaar.

Hieronder zie je de rijkelijke versie van Gentile da Fabriano uit 1423 naar wie hij erg opkeek. (klik op ondertitel voor grote afbeelding)

He was more deeply influenced by the Marchigian painter Gentile da Fabriano, who was in Siena in 1425 and 1426. Gentile’s love of pageantry, his preoccupation with costume, ornament and naturalistic detail would doubt- less have appealed to the Sienese artist. In Giovanni di Paolo’s pictures, as in those of Gentile, plants and animals are closely ob- served and carefully rendered, yet the world his creatures inhabit is a product of the ima- gination, ordered without reference to nature. (Katherine Baetjer)

Rond 1450 maakt Giovanni di Paolo de onderstaande ‘aanbidding van de wijzen’ waarin hij een heel eigen atmosfeer in de hoofdpersonages en het achterliggende landschap heeft gelegd. Er is een mengeling van oude en nieuwe stijl-elementen ontstaan. (Klik op het onderschrift voor grotere afbeelding).

Tussen de aanbidding van de wijzen en de tocht naar de dood op het kruis spiegelen wij vaak ons eigen bestaan. De kunstenaar heeft op dit beeld de mensheid verzameld: van de bange kinderen linksonder naar de wanhopige moeder en de leerling die hij liefhad, maar ook de beulsknechten lopen mee. Boven de machthebbers, rechts de soldaten waarvan alleen de wapens zichtbaar zijn. Het vervolg vind je in het werk hieronder:

En gelukkig is er nog het beeld van dat ‘paradijs’ waarin mensen elkaar vreugdevol terugvinden. Het mag natuurlijk ook iets eerder, zeker nu we volop elkaar nodig hebben.

Lieve Cecilia, ik hoop dat vanuit je venster de grensloosheid van het oneindige zeewater het voorlopige ‘ophokken’ naar je hand en hart kunt zetten, zeker als je ook de vensters op het verleden kunt openen om daar de pogingen van zovele kunstenaars te smaken die op hun manier het uiteindelijke ‘bevrijd rondlopen’ zichtbaar maakten.

“While Giovanni di Paolo showed the characteristic preference for Trecento techniques, his interpretation of traditional themes was fresh and original, for he felt free to manipulate or embroider the subject matter in the interest of dramatic urgency. His early panels, particularly those on a small scale, seem to be his best, but his chronology remains problematical, for our concept of development has only limited application when truth to nature takes second place to the artist’s inner vision. However, scholarly problems aside, “few experiences in Italian painting are more exciting than to follow Giovanni di Paolo as he plunges, like Alice, through the looking-glass which separates reality from super-realism to explore the resources of a mystical, and therefore of a partially sub- conscious, world. “

The quotation is from John Pope- Hennessy’s Sienese Quattrocento Painting (Oxford, 1947, p. 13), and Pope-Hennessy is also the author of the standard monograph on the artist (Giovanni di Paolo, London, 1937). A book by Millard Meiss, Painting in Florence and Siena after the Black Death (Princeton, 1951), supplies background information on the period.

http://www.travelingintuscany.com/art/giovannidipaolo.htm

Bij wijze van besluit:

Overgangstijden hebben hun eigen dynamiek. Er is de mode, ook in de kunstexpressie die op dat ogenblik geheel ten dienste stond van de religie waar de breuklijn tussen Rome en Constantinopel (langzaam) begint te vervagen.
Er zijn de gewoonten en technieken van het ambacht maar ook de eigenzinnigheid van de kunstenaar.
Problemen zijn de latere verspreiding in allerlei onderdelen van zijn werk over al de wereldmusea, en onze specifieke kijk op de geschiedenis die ook voortdurend wordt uitgediept en kan bijgesteld worden.
Het wonderlijke van zijn visionaire visie en vormgeving plaats Giovanni di Paolo als een markant kunstenaar tussen zijn talrijke collegae in het Toscane van die tijd.
Ook de diversiteit van zijn thema-behandeling blijft voor de nodige raadsels zorgen net als de variëteit van zijn kunnen waar naast boekillustratie en verluchting van muziekpartituren diverse stijlvormen aan bod komen met een zeker misprijzen voor de moderniteit van de renaissance.
De Encyclopedia Britannica schrijft over zijn werk:
‘Giovanni never left his native Siena, and his work reveals his persistent disdain of Tuscany’s progressive painters. He was long considered an inferior artist; his tormented spirituality and expressionist style were little appreciated before about 1920, but from that time his nervous draftsmanship and expressive distortions were considered to have heralded 16th-century Mannerist art and the painting of 20th-century Expressionism. Not only the colouristically and formally attractive figures and landscapes of the painter’s early and middle periods but also the unrefined forms of the 1460s and especially the 1470s are of interest, as they illustrate the artist’s changing vision of the world during the course of his development. (Kathleen Kuiper)
Hij wordt dus duidelijk ook in onze tijd herkend. Ook in de 15de eeuw kun je vrienden maken.

Het was voor mij, in deze eerder bange tijden, een ware troostvolle ontdekking die ik nog lang zal blijven koesteren en graag wilde meedelen.

http://www.encyclopedie.bseditions.fr/article.php?pArticleId=167&pChapitreId=32129&pSousChapitreId=32131&pArticleLib=Peintres+et+%9Cuvres+%5BLes+%AB%A0Primitifs%A0%BB+italiens+%28Histoire+de+l%27art%29-%3ELes+%AB%A0Primitifs%A0%BB+italiens%5D