Het is niet de gewoonte van dit blog vanuit persoonlijke ervaringen te vertrekken maar bij het op zoek gaan naar de Poolse artiest Andrzej Wroblewski kwam ik weer terug naar mijn eigen eerste pasjes in de hedendaagse kunst via een maandelijks tijdschrift dat ik in Brussel, in de toenmalige Poolse winkel op het Rogierplein met eigen zakgeld aanschafte. Schitterende affichekunst, moeilijk ontcijferbare Poolse namen, maar in mijn nog zeer jonge ogen ‘hemel-bestormend’. De tijd ook van nieuwe wegen in de cinema: Andrezj Wajda, (1926-2016) cineast maar daarvoor blijkbaar student aan een kunstschool samen met de hier belichte Andrzej Wroblewski. Vrienden zelfs. Het was de tijd van o.a. ‘As en diamant’ film van Wajda naart het boek van Jerzy Andrzejewski. Film uit 1958 -Wroblewski is dan één jaar dood- die begin jaren zestig in de westerse media kon bekeken worden. Wij zagen de prachtige beelden en we besloten zelf een film te maken in die atmosfeer, plan dat bij het horen van de huurprijs van een 16mm-camera en rolletjes dito film zich tot een aantal stillfoto’s beperkte. Kijk naar deze bande annonce reprise uit 2019, de sfeer zul je herkennen bij de beelden van Wroblewski.

“Ook wij hebben ons verleden met de ogen van onze ziel gezien. Als er zoveel mensen stierven die, zoals we destijds dachten, beter waren dan wij, en we het toevallig overleefden, voelden we de verplichting om de stem te zijn van degenen die stierven - legde Wajda uit in de uitzending "Aantekeningen van de huidige tijd" . – We leefden in de romantische traditie van de rol van een Poolse kunstenaar die plichten heeft tegenover de samenleving. We wilden ze op ons nemen, en Andrzej Wróblewski deed het in de grootste mate, en het wekte onze bewondering." (Wajda bij huldiging van Andrzej Wroblewski)

Bijzonder indrukwekkend is de 'Surrealistische Schietpartij', die de vier fasen van de dood bij een executie schildert. De eerste die de aandacht trekt is een man op blote voeten in overhemd, jasje en broek, geschilderd in natuurlijke kleuren. Een tweede figuur met hetzelfde gezicht heeft alles behalve zijn handen en voeten in het zwart, terwijl zijn slagschaduw afbreekt op kniehoogte, van waaruit een miniatuur blauw mannetje omhoog lijkt te schieten. De derde man is helemaal zwart op zijn voeten na, en zijn lichaam is ter hoogte van zijn middel afgesneden - in alleen zijn jas, zijn overhemd blijft in zijn broek - en hangt met zijn hoofd naar beneden. Hij werpt zijn schaduw naar voren in plaats van naar achteren en houdt zich vast met de enige hand van zijn voorganger. De laatste figuur is blauw, met zijn torso en benen 180 graden gedraaid, en zijn broek en hemd, achterstevoren ingestopt, zijn in ingewikkelde plooien gerangschikt; er is helemaal geen schaduw. (Katarzyna Szumlewicz)

“De eerste keer dat ik die indruk kreeg was toen Wróblewski, die langs me liep in de studio, zei: “Kom naar mij, ik zal je laten zien hoe ik schilder”. Ik kwam en zag schieten, waar een Duitser met zijn rug gekeerd staat en schiet, en blauwe kleren vliegen in de lucht. Ik keek en besefte dat ik nooit zo’n schilderij zou maken, nooit!!! En als ik er zo geen schilder, en ik vind deze het mooist, wat doe ik dan op de Academie ???? Ik moet een andere plek voor mezelf zoeken. En ik vond mezelf pas na het verlaten van de filmschool, waar ik studeerde en mijn eerste drie films maakte: Generation, Ashes and Diamonds and Canal. Dit is een afscheid van onze doden. Het is hetzelfde thema, alleen is het makkelijker om het op film te zetten dan om het op doek te schilderen. “(Andrzei Wajda)

“Wat wist Andrzej Wróblewski? Hij wist dat hij weinig tijd had. Hij wist natuurlijk niet dat dertig jaar het einde van zijn leven zou zijn, maar het viel hem op, en ik geloof dat hij mij er zelfs in een brief op wees, dat er in de poëzie van Tadeusz Różewicz een verleden tijd en een tegenwoordige tijd is. Er is geen toekomstige tijd. De toekomst is wat we vullen met onze daden, met onze kunst, en dat is alles wat er van ons zal overblijven. Hij zei ooit: “Eén ding weet ik absoluut zeker: na de dood is er niets. Er is niets na de dood, wat betekent dat je je taak tot dan toe moet vervullen.” Wanneer heeft hij dit ondernomen? Wanneer is hij begonnen? Hij begon net na de oorlog, in 1945, en die tien jaar waren gevuld met energie, met leven, en niet alleen met schilderen, maar ook met het proberen te begrijpen van de situatie waarin we ons bevonden, en met het zoeken naar onze plaats. Het is duidelijk, en dat zie je in deze tentoonstelling, dat zijn wanhoop om onze wereld af te beelden uniek is. Andrzej Wróblewski wilde de stem van de doden zijn. Waarom? Omdat we allemaal vonden dat het onze plicht was. Beter dan wij, moediger en dapperder mensen stierven in de oorlog. We hebben de plicht om hun stem te zijn na hun dood. Daarom zie je op zijn schilderijen geen jongen meer, geen man meer, geen moeder meer, maar een vrouw blijft, een kind blijft. Dit is een constant thema dat Andrew als onderwerp in zijn werk heeft geïntroduceerd.” (Andrzej Wajda)

Hij had hetzelfde doel voor ogen toen hij zijn schilderijen schilderde waarop moeders, vaders en kinderen staan afgebeeld met blauwe figuren van gedode geliefden. De mythologie van het blauw begeleidt Wróblewski tot het einde, waarover ik verderop zal schrijven. Voor nu wil ik het hebben over de ideologische evolutie van de schilder. Zijn artistieke nadruk op universele begrijpelijkheid en ideologisch engagement bracht hem dichter bij het socialistisch realisme. Maar werken met de vereiste propaganda-achtige inslag zijn hem niet gelukt.

Dit is totaal anders dan zijn minder orthodoxe werken, waar hij in plaats van grote collectieve scènes het dagelijks leven van kleine groepen of individuen weergeeft door middel van schilderkunstige afkortingen en metaforen. Naar het voorbeeld van Mexicaanse muurschilderingen toont “De wachtkamer” uit 1949 rijke mensen met kinderen die op een bankje zitten en een paar arme mensen die het met de vloer moeten doen. Terwijl beiden deze situatie als natuurlijk zien, weten de kijkers wat hier faalt en wat er veranderd moet worden. Niet alleen de slechte levensomstandigheden van de armere lagen, maar ook het geloof dat hiërarchische sociale tegenstellingen natuurlijk zijn. (Katarzyna Szumlewicz)

In het jaar van de dooi ontstaat ook een serie schilderijen getiteld. "Chauffeurs". Dit is geen nieuw thema in het werk van Wróblewski. Hij pakte het voor het eerst aan in 1949 in het mysterieuze 'The Blue Chauffeur'. Het donkere, onbeweeglijke silhouet van het titelpersonage is van achteren te zien. Voor haar in het raam strekt zich een witte ruimte uit die met hoge snelheid wordt doorkruist (dit effect werd bereikt door het punt van samenkomst van de perspectieven dynamisch te verschuiven), waarboven we een rode, dreigende lucht zien. Het unheimische effect wordt versterkt door een vreemde spiraal van blauw plaatwerk naast de bestuurdersstoel. In deze excursie naar het onbekende wordt de cultus van de menselijke kennis gecombineerd met de herinnering dat deze, net als het afgebeelde voertuig, vol innerlijke mysteries en gevaren is. 

"Ik ben vastbesloten. Een besluit. Ik heb een onwrikbare beslissing genomen. Ik kan het opgeven en alles vergeten, maar dit - pas op. Ik waarschuwde, ik wilde niet dreigen, ik vroeg. Ik maakte duidelijk dat iedereen die mij niet als mens zag groot ongeluk over zichzelf en iedereen kon brengen, dat ik een verborgen bliksemschicht in me droeg die me zou vernietigen tot groot verlies van de mensheid. Ik zei: hou van me. Ik dacht: beven voor mijn definitieve beslissing. Nu. Nu is het einde. De maatregel is aangenomen. Nu ben ik een man daarbuiten”. (Andrzej Wroblewski)

“Dit is een tekst die volgens mij van die generatie, en ik denk ook in andere, zelden door een schilder kon worden geschreven. Schilders vermijden meestal woorden, juist omdat ze op zoek zijn naar beelden. Andrzej Wróblewski was in dit opzicht een bijzonder iemand, omdat hij ook onder woorden kon brengen wat hij aan anderen wilde duidelijk maken. Maar waarom klinkt er zo’n wanhoop uit deze tekst? Waar komt die vandaan? Met wie praat Andrzej Wróblewski? Wie bedreigt hij? Nou, ik zal eerlijk zijn – iedereen. Met iedereen.”

Je moet de situatie van kunstenaars in deze stad na 1945 kennen. Wie beslist over kunst, over wat er in Krakau gebeurt? Zeker twee hoofdgroepen. Een daarvan is de professoren van de Academie voor Schone Kunsten. De communistische autoriteiten, die zich willen ontdoen van de professoren die de Academie voor de oorlog leidden, besluiten een groep post-impressionisten een kans te geven. Kunstenaars die in Parijs hadden leren schilderen; Józef Czapski had hen daarheen gebracht. Tijdens de oorlog kwamen ze op het platteland terecht. Ze konden over zichzelf praten zoals Cézanne deed. Toen men hem vroeg wat hij in 1870, tijdens de oorlog met Pruisen, deed, antwoordde Cézanne dat hij enkele plein-air studies had geschilderd in het dorp waar hij zich toen bevond. Ook onze professoren schilderden een paar of misschien een dozijn stillevens en een overeenkomstig aantal plein-air studies, alsof ze helemaal niets van de oorlog merkten. Natuurlijk stond hun manier van denken, hun kunst zo ver mogelijk af van wat Andrzej Wróblewski dacht over schilderen.

Ik herinner me dat Andrzej Wróblewski naar onze studio kwam – de studio van Rudzka-Cybisowa, die het meest hield van bloemen en saladeschalen vol kersen. Dus iedereen schilderde zulke stillevens. Alleen Andrzej zag dat er een emmer kolen onder het fornuis stond. Het was er omdat we in de winter kolen moesten verbranden in het fornuis, zodat onze arme modellen, die naakt poseerden, niet zouden doodvriezen. En het was fantastisch, iedereen schilderde stillevens, probeerde zoveel mogelijk kleur te geven, zoveel mogelijk licht, en hij draaide zich om en schilderde wat hij zag: een emmer kolen zwart, vuil, tegen een vuil fornuis. (ibidem)

“De tweede groep waren de modernen. In 1948 was er een tentoonstelling in Krakau onder het beschermheerschap van een groot kunstenaar. Ik had het geluk twee geniale mensen te ontmoeten: Stanisław Lem en Tadeusz Kantor. Tadeusz Kantor was de leider van deze groep en de initiatiefnemer van de tentoonstelling. Andrzej Wróblewski exposeerde er in 1948. Hij stelde niet alleen tentoon, maar nam als het ware met zijn hele persoon deel aan het evenement. Boven de ingang van het Kunstpaleis van Krakau hing zijn grote doek De zon en andere planeten, als ik me de titel goed herinner. Andrzej Wróblewski schreef ook een gids bij de tentoonstelling, want hij was een geleerd man, hij studeerde toen af in kunstgeschiedenis aan de Jagiellonische Universiteit. Deze tweede groep besloot dat als de Poolse kunst zich wilde ontwikkelen, zij afscheid moest nemen van het onderwerp dat ons en de Poolse kunst gedurende de hele 19e eeuw had achtervolgd, afscheid moest nemen van Matejko en moest gaan schilderen zoals de wereld schildert, dat wil zeggen abstracties schilderen, op zoek gaan naar een soort ander uiterlijk, want de wereld is veranderd, zij is niet meer hetzelfde. En dit besluit werd goed begrepen door Andrzej Wróblewski en hij had er zelf iets over te zeggen. “(ibidem)

Ik denk wel dat je zelf bij de ‘bevoegde bronnen’ orde op zaken kunt vinden: de namen van stromingen, vertegenwoordigers, enz. Ik heb vooral zijn vriend Andrzej Wajda aan het woord gelaten die na zijn studie aan de kunstopleiding de weg naar Lodz koos, waar hij zijn beeldentaal via pellicule ontwikkelde. Wroblewski verdween veel te vroeg na een ongeval in het Tatra-gebergte. Hij zou zich in deze tijd herkennen. Zelf werd ik ‘geconcipieerd’ toen de Duitsers het getto in Warchau ‘opruimden’, mei 1943. Wij zijn hoe dan ook met de geschiedenis verbonden. Het werk van kunstenaars vergroot die nabijheid. Wij zijn aan elkander toevertrouwd.