De afmetingen van een raam, 108,5cm x 74,9cm, en wellicht zou je het in dit geval als een binnen-kijken in een mystieke wereld kunnen beschouwen. Mystiek: raakpunten van het hemelse met het ons vertrouwde aardse. Het hangt in de National Gallery in London en een aandachtige waarnemer zou menig keer een ingehouden kreetje kunnen horen: mooi, (al zal dat meestal van buitenlanders zijn, een venijnig grapje in tijden van brexit-mood, sorry).
Mooi?
Kijk maar:

Wacht nog even met wat je op school of daarbuiten hebt geleerd, gewoon bekijken. Je ogen ‘laten gaan’. Van boven naar onder en omgekeerd, van links naar rechts en omgekeerd.
Bovenaan , onder een geopende gouden hemel dansen twaalf engelen, olijftakken in de hand, omgeven met banderollen waaraan kronen hangen.
Daaronder op het dak van de luifel voor een grot, omgeven door bomen, een drietal engelen twee met olijftakken, de middenste leest voor uit een boek. Centraal, en uitvergroot, Maria, Jozef en kind. Links de koningen (zonder geschenken), rechts de herders, beiden door engelen gescorteerd. Op de achtergrond os en ezel.
Helemaal onderaan drie engelen die telkens een mens omhelzen met op de achtergrond kleine en middelgrote duiveltjes doorboord of gewoon zieltogend.

Dit werk is het enige dat hij zelf bovenaan in het Grieks heeft getekend en van commentaar heeft voorzien.
‘Deze schilderij, gemaakt in het najaar van 1500, tijdens troebele tijden in Italië. Ik, Alessandro…’
Hij heeft het daarna over het elfde en twaalfde hoofdstuk uit de Openbaring van Johannes en de apocalyps waarin de duivel voor drie en een half jaar wordt losgelaten en verslagen, zoals je kunt zien in dit schilderij.
Een feest van beweging en kleuren maar een eerder ongewone afbeelding van een voor de schilderkunst overbekend tafereel, de geboorte van Jezus en de aanbidding van herders en wijzen (koningen).

De schilder, ‘Alessandro’, afgekort Sandro met roepnaam Botticelli ( =’het tonnetje’, omdat zijn broer duidelijk deze lichaamsvorm vertoonde, benaming die blijkbaar op de familie in zijn geheel afstraalde) zal je eerder bekend zijn door een andere ‘geboorte’, namelijk die van Venus. Te vinden tot op koffiebekers, t-shirts, boodschappentassen en dies meer. (1445-1510)

Zijn de personages in zijn zwierige stijl en markante gezichten dadelijk te herkennen, het thema, de mystieke geboorte is een zeldzaam onderwerp niet vreemd aan ‘de rumoerige tijd in Italië dichtbij het grote millenium waarmee de zestiende eeuw zou aanvangen.

De tekst bovenaan, enkele beelden uit het elfde en twaalfde hoofdstuk van de Openbaring doen niet veel goeds vermoeden. Dat kun je al zien door verwijzingen naar het latere leven van dit pas geboren kind. Het doek waarop het ligt is een voorafbeelding van de latere lijkwade waarin het lichaam van de gekruisigde zal gewikkeld worden, en zo is ook de grot een voorafbeelding van de plaats waar hij zal begraven worden.
Ik citeer uit een samenvatting van wikipedia afschuwelijk vertaald naar het Nederlands door een vertaalmachine, vandaar de oorspronkelijke tekst:

‘
The painting emerged from the city of Florence in a time when the fanatical preacher Girolamo Savonarola held the city in its grip. He had arrived in Florence in 1490 but had been repelled by the artistic glory and enormous wealth that so impressed the world. He preached that this was a corrupt and vice-ridden place. A great scourge was approaching – and then his words had assumed a terrifying reality: the Italian War of 1494–1498. In 1494 a huge French army invaded Italy and 10,000 troops entered Florence so that the Florentines feared the King of France meant to sack the city. Savonarola stepped into the political vacuum, he met with the French king and persuaded him to leave Florence peacefully. In their gratitude and relief the Florentines increasingly saw the friar as a prophet and his preaching attracted huge crowds to Florence Cathedral. Savonarola claimed that Florence could become the new Jerusalem if the citizens would repent and abandon their sinful luxuries – and that included much of their art. His beliefs were made real as groups of evangelical youths went on to the streets to encourage people to parwith their luxuries, their lewd pictures, and books, their vanities, combs, mirrors. Botticelli may well have seen his own paintings fed to the flames. Yet the artist might not have objected because, like much of the city, he too had come under the sway of Savonarola. It seems that a sermon preached by Savonarola bears directly upon the Mystical Nativity.

In one sermon Savonarola preached he set forth a vision that had come to him in which he saw an extraordinary heavenly crown. At its base were twelve hearts with twelve ribbons wrapped around them and written on these in Latin were the unique mystical qualities or privileges of the Virgin Mary – she is ‘mother of her father’, ‘daughter of her son’, ‘bride of God’ etc. Though much of the writing on the ribbons held by the dancing angels is now invisible to the naked eye, infra-red reflectography has shown that the original words on the angels ribbons correspond exactly to Savonarola’s 12 privileges of the Virgin. In his sermon, preached on Assumption Day, Savonarola went on to explore the 11th and 12th chapters of the Book of Revelation – the precise chapters mentioned in the painting’s inscription. He connected the glory of Mary with the imminent coming of the power of Christ on earth

Vier jaar zal Savonarola over Florence heersen, een moreel maar ook charismatisch (schrik)bewind dat best vergelijkbaar is met wat sommige extremisten nu van een religie willen maken. Tot Paus en tegenstanders ter plekke er genoeg van krijgen en de monnik met twee kompanen wegens ketterij worden opgehangen en hun lichamen verbrand  en hun asse in de Arno-rivier verdwijnt.

‘Some see the figures of the three men at the bottom of the painting as representatives of the three executed holy men, raised up and restored to grace – but persecution not peace awaited Savonarola’s followers and it was in an atmosphere of oppression that Botticelli set out to create the Mystical Nativity.

The painting is on canvas – normally he would have used wood panel – perhaps for a painting with a dangerous message, canvas had the advantage that it could be rolled up and hidden. With his canvas prepared he would sketch a detailed design on paper, then he transferred this to canvas. He drew on many sources – the dancing angels echo his own three graces of Primavera, the scurrying devil was inspired by a German woodcut. X-rays show that very little of the original design changed – only an angel’s wing was adjusted and trees added over the roof of the stable. Botticelli was now ready to build up the image using tempera paint – the canvas was an experimental medium. To create the heavenly dome Botticelli called on the goldsmith’s craft he had learned as a boy. “The symbolism of the gold is to do with the unchanging, untarnished nature of heaven – gold doesn’t decay, it doesn’t darken like silver. Botticelli would have used an adhesive layer made of oil mixed with resin – not burnished, the gold just patted down on to the surface, following the surface irregularities of the canvas – a glitter, intricate, it would have helped the jewel like quality of the painting – it would have drawn the eye upwards from the Nativity into Heaven. Faith, hope and charity, [the angels clothed in] white, green and red – but the copper based green pigment has discoloured with time, to bronze. Originally it would have been vibrant.”

Dat de figuur van Savonarola mensen inspireerde kan ik me voorstellen, zeker in de atmosfeer van oorlog, pest en een millennium-mystiek.
Hij was alvast een voorloper van meerdere nieuwe religieuze hervormers in de zestiende eeuw. Zijn leven was het onderwerp van boeken, filmen en zelfs een voorstel tot (afgewezen) heiligverklaring.
De schoonheid van dit werk blijft mij echter ook nu ontroeren, los van een mogelijke ontstaansgeschiedenis.

Kijk naar de gehurkte Jozef, -meestal afgebeeld als een oudere man- die door zijn houding duidelijk maakt dat hij er maar weinig van begrijpt. De ezel in zijn nabijheid kijkt al etend naar het kind maar de os bekijkt de koningen en de engel met olijftak.
Die blikwisseling vind ik bij Botticelli vaak terug: zijn personages hebben aandacht voor elkaar of zoeken de kijker op, alsof ze vanuit de breuklijn van de vijftiende-zestiende eeuw ons bevragen, nieuwsgierig zijn hoe wij het hier stellen met de grote klimaatconferentie die ook in deze tijd voor verschillende politieke en andere reacties zal zorgen op zoek naar ons nieuwe Jerusalem al heeft die uitspraak in Israel dan weer heel andere politeke betekenissen.

Ik denk dat de personages, hoe hemels ook de aarde van toen en nu blijven raken. We hebben onze eigen duiveltjes, of we creëren ze wat graag. We zijn nog steeds op zoek naar de plaatsen of tijden waar het hemelse en het aardse elkaar kunnen raken.
Dat we in de donkerste dagen van het jaar graag diezelfde engelen boven onze hoofden zien bewegen, het oude kerstverhaal in zijn diverse vormen willen herscheppen, brengt ons eerder samen al mag de warmste week zich ook over het ganse prachtige jaar 2020 uitstrekken.

Voor wie even bij het prachtige werk van deze kunstenaar wil verblijven deze fraaie collectie in 4K, zonder muziek. Gewoon het beeld het scherm laten vullen, en thuiskomen in zijn wondere wereld.